نارنگی به طور قطع یک عامل کاهنده فشار خون است و این ویژگی ناشی از نسبت بسیار بالای پتاسیم به سدیم در بافت این میوه است که مستقیماً بر اتساع عروق تأثیر میگذارد. بسیاری از بیماران قلبی و افراد درگیر با پرفشاری خون، همواره دغدغه انتخاب میوههایی را دارند که ضمن سازگاری با داروهای مصرفی، به کنترل بیماری آنها کمک کند؛ در همین راستا و همانطور که تحلیلهای تخصصی در [مجله کاردیولوژی رگارگ] نشان میدهد، انتخاب صحیح رژیم غذایی میتواند مکمل درمانهای دارویی باشد. در این مقاله جامع، تمامی جنبههای فیزیولوژیک، بیوشیمیایی و دارویی نارنگی را بر اساس آخرین تحقیقات پزشکی بررسی میکنیم.
نارنگی: کاهنده یا افزاینده فشار خون؟
پاسخ به این سوال نیازمند درک دقیق عملکرد الکترولیتها در بدن است. نارنگی بر اساس دادههای پایگاه داده مواد مغذی USDA (سال ۲۰۲۴) حاوی ۱۶۶ میلیگرم پتاسیم در هر ۱۰۰ گرم و تنها ۲ میلیگرم سدیم است. این تفاوت فاحش میان غلظت پتاسیم و سدیم، کلید اصلی خاصیت درمانی این میوه محسوب میشود. زمانی که پتاسیم وارد جریان خون میشود، پمپهای سدیم-پتاسیم موجود در غشای سلولهای ماهیچه صاف دیواره رگها را فعال میکند. این فعالیت باعث ایجاد پدیدهای به نام هایپرپولاریزاسیون در سلول شده که نتیجه آن شل شدن دیواره رگ و اتساع عروق است.
انجمن قلب آمریکا (AHA) تأکید میکند که افزایش مصرف پتاسیم خوراکی، به کلیهها کمک میکند تا سدیم اضافی بدن را از طریق ادرار دفع کنند. با دفع سدیم، آب احتباس شده در بدن نیز خارج میشود که این امر موجب کاهش حجم خون در گردش و در نتیجه کاهش فشار وارد بر دیواره شریانها میشود. بنابراین، نارنگی نه تنها فشار خون را بالا نمیبرد، بلکه با مکانیسمهای همودینامیک مشخص، به عنوان یک عامل پایینآورنده فشار سیستولیک عمل میکند. نکته حائز اهمیت این است که این اثر فوری نیست و به تعادل الکترولیتی بدن در طول زمان بستگی دارد، اما مصرف آن برای بیمارانی که از پرفشاری خون رنج میبرند، کاملاً ایمن و مفید است.
فلاونوئیدهای نارنگی: داروهای طبیعی قلب
بسیاری از افراد هنگام مصرف نارنگی، الیاف سفید رنگ چسبیده به گوشت میوه (مزوکارپ) را با دقت جدا میکنند، غافل از اینکه این بخش حاوی ارزشمندترین ترکیبات برای سلامت قلب است. تحقیقات نشان میدهد که غلظت فلاونوئیدهای اختصاصی نارنگی، یعنی هسپریدین و نوبیلتین، در این الیاف سفید حدود ۱۰ برابر بیشتر از خودِ پالپ میوه است. نوبیلتین یک مولکول زیستفعال است که نقش حیاتی در سلامت اندوتلیوم (لایه داخلی رگها) ایفا میکند.
مطالعهای که در سال ۲۰۲۱ در ژورنال Biomedicine & Pharmacotherapy منتشر شد، نشان داد که نوبیلتین باعث افزایش تولید اکسید نیتریک (NO) در سلولهای اندوتلیال میشود. اکسید نیتریک یک مولکول گازی و سیگنالدهنده اصلی است که به سلولهای ماهیچه صاف رگ فرمان میدهد تا منبسط شوند. علاوه بر این، نوبیلتین و هسپریدین دارای خواص ضدالتهابی قوی هستند. التهاب عروقی یکی از دلایل اصلی سفت شدن شریانها و افزایش فشار خون در سنین بالا است. این ترکیبات با سرکوب فاکتورهای التهابی، از انعطافپذیری رگها محافظت کرده و مانع از ایجاد پلاک در دیواره شریانها میشوند. بنابراین توصیه میشود نارنگی را حتماً همراه با الیاف سفید آن میل کنید تا از این داروخانه طبیعی بهرهمند شوید.
ویتامین C نارنگی و سلامت رگها
یکی دیگر از جنبههای تأثیرگذاری نارنگی بر سیستم گردش خون، محتوای آنتیاکسیدانی آن است. هر ۱۰۰ گرم نارنگی حاوی ۲۶.۷ میلیگرم ویتامین C (اسید اسکوربیک) است. اگرچه ویتامین C بیشتر به عنوان تقویتکننده سیستم ایمنی شناخته میشود، اما نقش آن در کنترل فشار خون بسیار کلیدی است. دیواره داخلی شریانها همواره در معرض آسیب ناشی از رادیکالهای آزاد و استرس اکسیداتیو قرار دارد. این آسیبها باعث میشود رگها قابلیت ارتجاعی خود را از دست بدهند و خشک شوند که نتیجه آن افزایش فشار خون است.
تحقیقات متاآنالیز انجام شده توسط جانز هاپکینز مدیسن نشان میدهد که دریافت دوزهای مؤثر ویتامین C میتواند فشار خون سیستولیک را به طور متوسط ۳.۸۴ میلیمتر جیوه کاهش دهد. ویتامین C موجود در نارنگی با خنثیسازی رادیکالهای آزاد، از تخریب اکسیداتیو دیواره عروق جلوگیری کرده و سلامت اندوتلیوم را حفظ میکند. این اثر حفاظتی به ویژه برای افرادی که در معرض آلودگی هوا یا استرسهای محیطی هستند و سیستم عروقی آنها تحت فشار است، اهمیت دوچندان دارد. جذب ویتامین C از طریق منبع طبیعی مانند نارنگی، به دلیل وجود بیوفلاونوئیدهای همراه، بسیار مؤثرتر از مکملهای دارویی است.
آیا نارنگی با قرص فشار تداخل دارد؟
یکی از بزرگترین نگرانیهای بیماران قلبی، تداخلات دارویی مرکبات با قرصهای کنترل فشار خون است. این نگرانی ریشه در اثرات شناخته شده گریپفروت دارد، اما تعمیم آن به نارنگی اشتباه است. گریپفروت حاوی مقادیر زیادی از ترکیبات «فورانوکومارین» (مانند برگاموتین) است که آنزیم کبدی CYP3A4 را مهار میکند. این آنزیم مسئول تجزیه و متابولیزه کردن بسیاری از داروها، از جمله مسدودکنندههای کانال کلسیم (مثل آملودیپین و فلوودیپین) و استاتینها است. وقتی این آنزیم مهار شود، غلظت دارو در خون به شدت بالا میرود و خطر مسمومیت دارویی یا افت شدید فشار خون ایجاد میشود.
خبر خوب این است که بر اساس گزارش سازمان غذا و دارو (FDA) و انتشارات سلامت هاروارد (۲۰۲۳)، نارنگی فاقد مقادیر معنیدار فورانوکومارین است و تأثیر مهاری بر آنزیم CYP3A4 ندارد. این بدان معناست که مصرف نارنگی (در مقادیر متعارف) تداخلی با متابولیسم داروهای فشار خون ندارد و باعث افزایش ناگهانی دوز دارو در خون نمیشود. بیماران مصرفکننده آملودیپین یا لوزارتان میتوانند با خیالی آسوده نارنگی مصرف کنند، مشروط بر اینکه آن را جایگزین وعدههای اصلی غذا نکنند. این تمایز حیاتی بین نارنگی و گریپفروت باید در رژیم غذایی بیماران لحاظ شود تا از محرومیت بیدلیل آنها از این میوه مفید جلوگیری گردد.
فیبر محلول نارنگی و کنترل غیرمستقیم فشار
کنترل فشار خون تنها به انبساط عروق محدود نمیشود؛ سلامت متابولیک و وضعیت چربی خون نیز در درازمدت تعیینکننده است. نارنگی منبعی غنی از فیبر محلول، به ویژه پکتین است (حدود ۱.۸ گرم فیبر کل در ۱۰۰ گرم). مکانیسم اثر پکتین بر سیستم قلبی عروقی بسیار جالب است. این فیبر در روده به اسیدهای صفراوی متصل میشود و از بازجذب آنها جلوگیری کرده و باعث دفع آنها از طریق مدفوع میگردد.
کبد برای تولید مجدد اسیدهای صفراوی که برای هضم چربیها ضروری هستند، مجبور است از ذخایر کلسترول موجود در خون برداشت کند. این فرآیند منجر به کاهش سطح کلسترول LDL (چربی بد) در خون میشود. کلسترول بالا عامل اصلی ایجاد پلاکهای چربی (آترواسکلروز) و تنگی مجرای رگها است که خود باعث افزایش فشار خون ثانویه میشود. بنابراین، مصرف منظم نارنگی با کاهش ویسکوزیته خون و جلوگیری از رسوب چربی در رگها، به کنترل ریشهای و بلندمدت فشار خون کمک میکند. گزارشهای کلینیک مایو نیز تأیید میکند که رژیمهای غنی از فیبر محلول، بخش جداییناپذیر از مدیریت فشار خون هستند.
دیدگاه طب سنتی: نارنگی برای چه مزاجی؟
در طب سنتی ایرانی، رویکرد به مواد غذایی بر اساس طبع و مزاج آنهاست. نارنگی دارای مزاج سرد و تر (درجه دوم) است. این ویژگی باعث میشود که نارنگی برای افرادی که دچار فشار خون بالا ناشی از «امتلاء و غلیان دم» (پرفشاری خون گرم) هستند، بسیار مفید باشد. در این افراد، صورت معمولاً برافروخته است و احساس گرما و سنگینی در سر دارند. نارنگی با کاهش حرارت خون و ایجاد رطوبت، مانند یک مسکن طبیعی عمل کرده و حدت خون را کاهش میدهد.
با این حال، مصرف آن برای همه یکسان نیست. افرادی که دارای مزاج سرد (بلغمی یا سوداوی) هستند و معمولاً فشار خون پایینتری دارند (هایپوتنشن)، باید در مصرف نارنگی احتیاط کنند. زیادهروی در مصرف نارنگی در این افراد میتواند باعث افت فشار، ضعف، سرگیجه و سردی اندامها شود. حکمای طب سنتی توصیه میکنند که سردمزاجان نارنگی را حتماً همراه با مصلح آن مصرف کنند. بهترین مصلحها برای تعدیل سردی نارنگی، عسل، گلپر و زنیان هستند. افزودن کمی پودر گلپر یا خوردن یک قاشق عسل پس از نارنگی، نه تنها از عوارض سردی آن میکاهد، بلکه خواص گوارشی آن را نیز بهبود میبخشد.
دمنوش پوست نارنگی (چنپی) برای گردش خون
در طب شرقی و به ویژه طب سنتی چین، پوست خشک شده نارنگی که به نام «چنپی» (Chenpi) شناخته میشود، ارزشی فراتر از گوشت میوه دارد. تحقیقات مدرن در ژورنال Food Chemistry نشان داده است که پوست نارنگی حاوی دستهای از فلاونهای پلیمتوکسیله (Polymethoxylated Flavones) است که اثرات آنتیاکسیدانی و ضدالتهابی آنها بسیار قویتر از ترکیبات موجود در آب میوه است.
دمنوش تهیه شده از پوست خشک نارنگی (که باید پوست نارنگی ارگانیک و شسته شده باشد که در سایه خشک شده است)، به بهبود گردش خون مویرگی کمک شایانی میکند. این دمنوش با تسهیل جریان خون در عروق ریز، مقاومت محیطی را کاهش داده و به تنظیم فشار خون کمک میکند. همچنین مطالعات نشان دادهاند که عصاره متانولی پوست نارنگی دارای اثرات ضدپلاکتی است که مانع از لخته شدن خون میشود؛ عملکردی شبیه به دوزهای پایین آسپرین اما با منشأ کاملاً گیاهی. برای تهیه این دمنوش میتوان چند تکه از پوست خشک شده را به مدت ۱۰ تا ۱۵ دقیقه در آب جوش دم کرد و برای تعدیل طعم تلخ آن از کمی عسل استفاده نمود.
محدودیتها و هشدارهای مصرف
با وجود تمامی خواص ذکر شده، مصرف نارنگی برای برخی افراد نیازمند رعایت احتیاط است. نارنگی میوهای اسیدی با pH حدود ۳.۳ است. این سطح از اسیدیته میتواند برای افراد مبتلا به بیماری رفلاکس معده به مری (GERD) مشکلساز باشد. بازگشت اسید معده به مری گاهی دردی ایجاد میکند که ممکن است با درد قلبی اشتباه گرفته شود و باعث اضطراب و تپش قلب واکنشی گردد، هرچند که مستقیماً فشار خون را بالا نمیبرد.
نکته مهم دیگر مربوط به سلامت دهان و دندان است. اسید سیتریک موجود در نارنگی میتواند مینای دندان را نرم کند. دندانپزشکان توصیه میکنند که بلافاصله پس از خوردن نارنگی یا نوشیدن آب آن، مسواک نزنید، زیرا سایش مسواک بر روی مینای نرم شده باعث فرسایش شدید دندان میشود. بهتر است دهان را با آب بشویید و نیم ساعت صبر کنید. همچنین بیماران دیابتی که همزمان درگیر فشار خون هستند، باید به قند موجود در نارنگی (حدود ۹ گرم در هر عدد متوسط) توجه داشته باشند. اگرچه شاخص گلیسمی نارنگی پایین است، اما مصرف بیش از حد آن میتواند تعادل قند خون را برهم بزند. رعایت تعادل و مصرف روزانه ۲ تا ۳ عدد نارنگی، بهترین راهبرد برای بهرهمندی از خواص قلبی آن بدون درگیر شدن با عوارض جانبی است.