پاسخ کوتاه و قطعی این است که میوه «به» (Cydonia oblonga) به دلیل نسبت بسیار بالای پتاسیم به سدیم و وجود ترکیبات فلاونوئیدی خاص، به طور مشخص خاصیت کاهندگی فشار خون (Hypotensive) دارد و برخلاف باورهای غلط، باعث افزایش فشار نمیشود. طبق دادههای پایگاه ملی مواد مغذی USDA، وجود ۱۹۷ میلیگرم پتاسیم در برابر تنها ۴ میلیگرم سدیم در هر ۱۰۰ گرم از این میوه، آن را به یک تنظیمکننده طبیعی برای سیستم قلبی-عروقی تبدیل کرده است.
من، دکتر سهراب پویان (پژوهشگر تغذیه بالینی)، در این بررسی جامع قصد دارم فراتر از توصیههای عمومی، نگاهی دقیق به بیوشیمی این میوه و تعامل آن با سیستم عروقی بیندازم. در حالی که بسیاری از ما برای یافتن پاسخ سوالات قلبی خود به منابعی مانند مجله کاردیولوژی رگارگ مراجعه میکنیم، درک عمیق تغذیه روزمره میتواند اثربخشی درمانهای تخصصی را دوچندان کند
حکم نهایی علم: تاثیر همودینامیک «به» بر سیستم گردش خون
بسیاری از افراد هنگام مواجهه با نوسانات فشار خون، در انتخاب میوهها دچار تردید میشوند. سوال اصلی اینجاست: آیا شیرینی «به» برای فشار خون مضر نیست؟ برای پاسخ به این پرسش، نباید به طعم میوه بسنده کرد، بلکه باید ساختار مولکولی و معدنی آن را زیر ذرهبین برد.
طبق مطالعات منتشر شده در سال ۲۰۲۱ که در پایگاه دادههای پزشکی PUBMED نمایه شده است، مصرف منظم میوه «به» در یک بازه زمانی ۴ هفتهای، تاثیر معناداری بر کاهش هر دو فشار خون سیستولیک (عدد بالا) و دیاستولیک (عدد پایین) نشان داده است. این تاثیر تصادفی نیست و ریشه در «مکانیسم یونی» بدن دارد.
بدن ما برای تنظیم حجم خون و فشار داخل رگها، به تعادل ظریفی بین سدیم (نمک) و پتاسیم نیاز دارد. سدیم آب را در بدن نگه میدارد و فشار را بالا میبرد، در حالی که پتاسیم به کلیهها دستور میدهد تا سدیم اضافی را دفع کنند. میوه «به» با دارا بودن ۱۹۷ میلیگرم پتاسیم در هر ۱۰۰ گرم، عملاً مانند یک پمپ قدرتمند عمل میکند. این حجم از پتاسیم با فعالسازی پمپ سدیم-پتاسیم در سطح سلولی، دیواره عروق را از حالت انقباض خارج کرده و به دفع آب اضافی انباشته شده در بافتها کمک میکند. بنابراین، اگر نگران بالا رفتن فشار خون خود هستید، «به» نه تنها بیخطر است، بلکه یک متحد استراتژیک برای داروهای شما محسوب میشود.
برگ «به»: رقیب قدرتمند داروهای شیمیایی
شاید تعجب کنید اگر بدانید که برگهای این درخت، قدرتی فراتر از خود میوه در کنترل فشار خون دارند. در محافل علمی و فارماکولوژی گیاهی، عصاره برگ «به» به دلیل شباهت عملکردی عجیبش با داروی معروف کاپتوپریل شناخته میشود.
تحقیقات چاپ شده در Journal of Ethnopharmacology نشان میدهد که عصاره اتانولی برگ «به» به عنوان یک مهارکننده طبیعی آنزیم مبدل آنژیوتانسین (ACE) عمل میکند. آنزیم ACE در بدن وظیفه دارد رگها را تنگ کند و فشار را بالا ببرد (کاری که در شرایط خونریزی حیاتی است، اما برای بیماران فشار خونی خطرناک است). ترکیباتی مانند «کلروژنیک اسید» و «روتین» که با غلظت بالا در برگ «به» یافت میشوند، دقیقاً مانند یک قفل روی این آنزیم مینشینند و مانع از عملکرد آن میشوند.
در مدلهای آزمایشگاهی، دوزهای ۴۰ تا ۸۰ میلیگرم بر کیلوگرم از عصاره برگ، توانستهاند کاهشی مشابه داروهای شیمیایی ایجاد کنند. این یافتهها نشان میدهد که نوشیدن دمنوش برگ «به» صرفاً یک عادت سنتی نیست، بلکه یک مداخله فیتوفارماکولوژیک دقیق است که مسیرهای بیوشیمیایی بدن را به نفع سلامت قلب تغییر میدهد. البته باید توجه داشت که این قدرت بالا، نیازمند رعایت احتیاط در مصرف همزمان با داروهای شیمیایی است که در بخشهای بعدی به آن خواهیم پرداخت.
مهندسی عروق: چگونه «به» رگها را بازسازی میکند؟
فشار خون بالا تنها یک عدد نیست؛ بلکه نشاندهنده وضعیت دیواره رگهای شماست. یکی از عوارض خطرناک فشار خون مزمن، سفت شدن شریانها (Arteriosclerosis) و التهاب دیواره داخلی رگها (اندوتلیوم) است. در اینجا، میوه «به» نقش یک مهندس نگهداری و تعمیرات را ایفا میکند.
ترکیبات فلاونوئیدی موجود در پوست و گوشت این میوه، محرک مستقیم تولید «نیتریک اکساید» (NO) در سلولهای اندوتلیال هستند. نیتریک اکساید گازی است که به ماهیچههای صاف دور رگها دستور «استراحت» و «باز شدن» (Vasodilation) میدهد. هرچه رگها بازتر و منعطفتر باشند، قلب برای پمپاژ خون فشار کمتری را تحمل میکند.
علاوه بر این، مطالعات تغذیهای در Nutrition Journal اشاره کردهاند که آنتیاکسیدانهای خاص موجود در «به» میتوانند سطح پروتئین واکنشگر C (یا CRP) را که نشانگر اصلی التهاب در بدن است، کاهش دهند. التهاب کمتر به معنای رسوب کمتر پلاکهای چربی در دیواره رگهاست. همچنین پکتین (فیبر محلول) موجود در این میوه با اتصال به اسیدهای صفراوی در روده، باعث دفع کلسترول LDL میشود. کاهش کلسترول بد، یعنی کاهش انسداد عروق و در نتیجه، کاهش منطقی و پایدار فشار خون در درازمدت.
نقش پنهان «بهدانه» در مدیریت استرس و فشار
همیشه فشار خون ریشه در نمک یا گرفتگی عروق ندارد؛ گاهی استرس و تنشهای عصبی عامل اصلی جهشهای ناگهانی فشار هستند. در این سناریو، دانههای «به» یا همان «بهدانه» وارد میدان میشوند.
لعاب یا موسیلاژ (Mucilage) موجود در دانههای «به» تنها برای رفع گلودرد نیست. این ماده ژلاتینی حاوی پلیساکاریدهایی است که اثرات آرامبخشی (Sedative) بر سیستم عصبی سمپاتیک دارند. وقتی سیستم عصبی آرام میگیرد، ترشح هورمونهای استرس مانند کورتیزول و آدرنالین کاهش مییابد. از آنجا که این هورمونها عامل اصلی انقباض ناگهانی عروق هستند، مصرف لعاب بهدانه میتواند به عنوان یک تثبیتکننده طبیعی عمل کند.
از زاویه دیگر، پلیساکاریدهای محلول در آبِ بهدانه، مانعی فیزیکی در روده ایجاد میکنند که جذب سریع چربیها و تریگلیسیریدها را مهار میکند. کنترل چربی خون، به طور غیرمستقیم از غلظت خون کاسته و پمپاژ را برای قلب آسانتر میکند. بنابراین، نادیده گرفتن دانهها هنگام مصرف «به»، به معنای دور ریختن بخش مهمی از خواص درمانی آن است.
نبرد میوهها: چرا «به» برتر از سیب است؟
بسیاری از پزشکان توصیه میکنند که بیماران قلبی «سیب» بخورند، اما دادههای عددی نشان میدهد که «به» در رژیمهای تخصصی کنترل فشار خون (مانند رژیم DASH)، جایگاه برتری دارد. بیایید اعداد را مقایسه کنیم.
در هر ۱۰۰ گرم، سیب درختی حدود ۱۰۷ میلیگرم و گلابی حدود ۱۱۶ میلیگرم پتاسیم دارند. این در حالی است که «به» با ۱۹۷ میلیگرم پتاسیم، تقریبا دو برابر سیب قدرت دارد. این اختلاف در دنیای مدیریت الکترولیتهای بدن، اختلاف فاحشی است. برای بیماری که باید سدیم را محدود و پتاسیم را افزایش دهد، انتخاب «به» بازدهی بسیار بالاتری دارد.
نکته مهم دیگر، شاخص گلیسمی (قندی) پایینتر «به» نسبت به سیب قرمز است. بسیاری از بیماران فشار خون، همزمان درگیر مقاومت به انسولین یا دیابت نیز هستند. قند کمتر و فیبر و تانن بیشتر در «به»، باعث میشود قند خون نوسان کمتری داشته باشد. تاننها که عامل طعم گس «به» هستند، خاصیت قابض دارند و در طب سنتی و مدرن به عنوان تقویتکننده بافتهای عضلانی قلب شناخته میشوند. بنابراین در انتخاب بین سیب و «به» برای سلامت قلب، کفه ترازو به نفع «به» سنگینی میکند.
دیدگاه طب ایرانی: «مفرح» بودن و رابطه معده با قلب
اگر بخواهیم از دریچه طب سنتی ایرانی که قرنها تجربه بالینی را در دل خود دارد به موضوع نگاه کنیم، «به» جایگاهی بسیار ویژه دارد. حکمای قدیم این میوه را «مفرح» یا شادیبخش مینامیدند و آن را مقوی «اعضای رئیسه» (قلب، مغز و کبد) میدانستند.
اما ارتباط این موضوع با فشار خون چیست؟ در طب سنتی، یکی از دلایل تپش قلب و نوسانات فشار، صعود «بخارات معده» به سمت قفسه سینه ناشی از هضم ناقص غذاست. «به» با داشتن خاصیت قابض و تقویتکنندگی دهانه معده (فم معده)، مانع از رفلاکس و صعود این بخارات میشود. وقتی معده آرام باشد، فشار کاذب از روی دیافراگم و قلب برداشته میشود.
نکته کلیدی در طب سنتی، تفکیک بین انواع «به» است. برای بیماران قلبی و فشار خونی، «به شیرین» که طبعی معتدل رو به گرمی و تری دارد، بهترین گزینه است. «به ترش» طبع سرد و خشکی دارد و ممکن است در افراد سردمزاج باعث انقباض عروقی شود. بنابراین اگر به دنبال اثرات درمانی هستید، حتماً از نوع شیرین و معطر و کاملاً رسیده آن استفاده کنید.
استراتژی مصرف: دمنوش یا مربا؟
نحوه فرآوری و مصرف «به» میتواند آن را از یک داروی نجاتبخش به یک خوراکی مضر تبدیل کند. متأسفانه رایجترین شکل مصرف این میوه در فرهنگ ما، مربای «به» است که بدترین گزینه برای فشار خون محسوب میشود.
پختن طولانی مدت «به» با مقادیر زیاد شکر (ساکارز)، تمام مزیتهای آن را خنثی میکند. شکر با افزایش سطح انسولین، باعث میشود کلیهها آب و نمک بیشتری در بدن حبس کنند که نتیجه آن افزایش فوری فشار خون است. علاوه بر این، حرارت بسیار بالا و طولانی در فرایند مربا، بخشی از ویتامینهای حساس به حرارت را از بین میبرد.
در مقابل، دمنوش «به» روش طلایی مصرف است. وقتی ورقههای خشک شده «به» را به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه با حرارت غیرمستقیم دم میکنید، فلاونوئیدها و آنتیاکسیدانها در آب رها میشوند، بدون اینکه قند مضری وارد بدن شود. همچنین بخارپز کردن یا کمپوت کردن با حداقل شکر، گزینههای بهتری نسبت به مصرف خام هستند. میوه خام «به» بسیار دیرهضم است و میتواند باعث نفخ شود؛ نفخ معده با ایجاد فشار فیزیکی به دیافراگم و قلب، میتواند در بیماران مستعد، باعث بروز آریتمی یا نوسان فشار شود.
خط قرمزها: تداخلات دارویی و هشدارهای ایمنی
با وجود تمام خواص، مصرف «به» – به ویژه عصاره غلیظ برگ یا مکملهای آن – تابع قوانین دقیقی است. اصل اول در مصرف همزمان با داروها، «قانون ۲ ساعت فاصله» است. به دلیل فیبر و پکتین و موسیلاژ بالا، «به» میتواند پوششی روی دیواره روده ایجاد کند که جذب داروهای شیمیایی را مختل کرده یا به تاخیر میاندازد.
خطر جدیتر، مربوط به «اثر همافزایی» (Synergistic Effect) است. اگر شما داروهای مهارکننده ACE (مانند انالاپریل یا لیزینوپریل) یا داروهای بلوککننده کانال کلسیم مصرف میکنید، مصرف همزمان دوزهای بالای دمنوش برگ «به» میتواند باعث افت بیش از حد فشار خون (Hypotension) شود. علائم این حالت شامل سرگیجه ناگهانی هنگام برخاستن (افت فشار وضعیتی) و ضعف شدید است.
همچنین، مصرف زیاد میوه نارس یا بسیار گس، میتواند منجر به یبوست شود. شاید بپرسید یبوست چه ربطی به قلب دارد؟ زور زدن هنگام اجابت مزاج (مانور والسالوا) فشار بسیار زیادی به قلب و عروق مغزی وارد میکند که برای افراد دارای فشار خون بالا میتواند خطرناک باشد. بنابراین تعادل در مصرف و مشورت با پزشک در صورت مصرف داروهای خاص، شرط عقل است.
در پایان، باید گفت که «به» یک افزودنی هوشمندانه به رژیم غذایی بیماران قلبی است، به شرطی که به عنوان بخشی از یک سبک زندگی سالم و نه جایگزین خودسرانه داروها، استفاده شود.