مواجهه با تشخیص یک بیماری قلبی که نیاز به مداخله جراحی دارد، میتواند تجربهای سرشار از ابهام، نگرانی و پرسشهای بیشمار باشد. این شرایط، نیاز به دسترسی به اطلاعات دقیق و قابل اعتماد را بیش از هر زمان دیگری پررنگ میکند. جراحی قلب در دنیای پزشکی امروز، یک رویکرد درمانی پیچیده و در عین حال استاندارد محسوب میشود که هدف اصلی آن، بازگرداندن سلامت قلب، کاهش علائم و ارتقاء کیفیت زندگی بیمار است. این فرآیند که گاه به صورت از پیش برنامهریزی شده و در مواردی اضطراری انجام میشود، با بهرهگیری از دانش و تکنیکهای پیشرفته، جان بسیاری از افراد را نجات داده یا عمر آنها را به نحو چشمگیری طولانیتر کرده است. درک صحیح از ماهیت، دلایل، روشهای انجام، و مراقبتهای پس از جراحی، میتواند بخشی از اضطراب موجود را کاهش داده و مسیر تصمیمگیری را برای بیماران و خانوادههایشان روشنتر سازد.
چرا به جراحی قلب نیاز پیدا میکنیم؟
جراحی قلب راهکاری است که در شرایطی به کار گرفته میشود که سایر روشهای درمانی، مانند تغییر در سبک زندگی یا مصرف داروها، دیگر کارایی لازم را ندارند. قلب به عنوان یک عضو حیاتی و پیچیده، ممکن است به دلایل گوناگونی دچار مشکلاتی شود که عملکرد آن را به خطر میاندازند. این مشکلات از بدو تولد (نقصهای مادرزادی) آغاز شده و تا بزرگسالی میتوانند توسعه یابند. طیف وسیعی از شرایط پزشکی وجود دارند که نیاز به مداخله جراحی را ایجاب میکنند، از جمله بیماری عروق کرونر، بیماریهای دریچهای، نارسایی قلبی و ریتمهای نامنظم قلبی.
بیماریهای عروق کرونر
بیماری عروق کرونر یکی از شایعترین دلایل نیاز به جراحی قلب است. این وضعیت زمانی رخ میدهد که پلاکهای چربی در شریانهای کرونری – رگهای خونی که خون غنی از اکسیژن را به ماهیچه قلب میرسانند – انباشته شده و باعث تنگی یا انسداد آنها میشوند. این انسداد جریان خون را کاهش میدهد و میتواند منجر به درد قفسه سینه یا حمله قلبی شود. اصلیترین راهکار جراحی برای این مشکل، جراحی بایپس عروق کرونر یا CABG است که به آن پیوند بایپس نیز گفته میشود. در این روش، جراح با استفاده از یک رگ خونی سالم که از بخشی دیگر از بدن بیمار (مانند پا یا قفسه سینه) برداشته شده، یک مسیر جایگزین برای جریان خون در اطراف شریان مسدود شده ایجاد میکند. هدف از این عمل، بهبود خونرسانی به قلب و در نتیجه، افزایش اکسیژنرسانی به ماهیچه قلبی است.
نقصهای دریچهای
قلب انسان دارای چهار دریچه (دریچه آئورت، میترال، ریوی و سه لتی) است که جریان خون را در یک مسیر مشخص هدایت میکنند. این دریچهها ممکن است به دلایل مختلفی آسیب دیده و عملکرد صحیح خود را از دست بدهند. به عنوان مثال، در شرایطی مانند تنگی دریچه (Stenosis)، دهانه دریچه باریک شده و جریان خون را محدود میکند، یا در وضعیت نشت (Regurgitation)، دریچه به درستی بسته نمیشود و خون به عقب نشت میکند. در این موارد، جراحی به منظور ترمیم یا تعویض دریچه آسیب دیده توصیه میشود. ترمیم دریچه ممکن است شامل باز کردن یا تقویت آن با استفاده از حلقه یا کش باشد، در حالی که تعویض دریچه به معنای جایگزینی دریچه طبیعی با یک دریچه مصنوعی بیولوژیکی یا مکانیکی است.
برقراری ریتم زندگی
ضربان قلب نامنظم یا آریتمی، مشکلی است که میتواند عملکرد پمپاژ قلب را مختل کند. در شرایطی که این اختلالات با دارو قابل کنترل نباشند، پزشک ممکن است رویکردهای جراحی مانند ابلیشن (Ablation) یا کاشت دستگاههای پزشکی را پیشنهاد دهد. در روش ابلیشن، سیگنالهای الکتریکی معیوب در قلب با استفاده از انرژی گرمایی یا سرمای شدید مسدود میشوند تا ریتم طبیعی قلب بازگردد. کاشت دستگاههایی مانند ضربانساز (Pacemaker) و دفیبریلاتور (ICD) نیز به منظور کنترل ضربان قلب و اصلاح ریتمهای غیرعادی به کار میرود. در موارد نارسایی قلبی شدید که قلب قادر به پمپاژ خون کافی برای تأمین نیازهای بدن نیست، گزینههای درمانی پیشرفتهتری مطرح میشوند. این گزینهها شامل کاشت دستگاههای کمکی بطنی (VAD) برای حمایت از عملکرد قلب یا در نهایت، پیوند قلب است که در آن قلب آسیب دیده با یک قلب سالم از اهداکننده جایگزین میشود.
جراحی قلب چگونه انجام میشود؟
وقتی صحبت از جراحی قلب میشود، بسیاری از افراد یک تصویر واحد و ثابت از یک فرآیند پیچیده در ذهن دارند، در حالی که در واقعیت، این فرآیند طیفی از رویکردهای مختلف را شامل میشود که بسته به مشکل بیمار و شرایط سلامتی او، انتخاب میگردند. این طیف شامل جراحیهای تهاجمی مانند عمل قلب باز و همچنین روشهای کمتهاجمی است که دوران نقاهت کوتاهتری دارند. درک این تنوع، به بیمار کمک میکند تا بداند که گزینههای درمانی متعددی پیش روی او قرار دارند و پزشک بهترین و ایمنترین راهکار را برای شرایط منحصر به فرد او انتخاب خواهد کرد.
جراحی قلب باز
جراحی قلب باز اصطلاحی است که به هر عملی اشاره دارد که از طریق باز کردن قفسه سینه انجام میشود تا جراح به قلب دسترسی مستقیم پیدا کند. این اصطلاح لزوماً به معنای باز شدن خود قلب نیست، بلکه به باز شدن استخوان جناغ سینه (Sternotomy) اشاره دارد. این روش به جراح امکان دسترسی کامل به ماهیچه و ساختارهای داخلی قلب را میدهد. در این فرآیند، بیمار تحت بیهوشی عمومی قرار میگیرد و جراح یک برش طولی در وسط قفسه سینه ایجاد میکند.
چگونگی انجام عمل قلب باز با دستگاه بایپس (On-Pump)
در بسیاری از جراحیهای قلب باز، برای اینکه جراح بتواند روی یک قلب ثابت و بدون تپش کار کند، از دستگاهی به نام بایپس قلب و ریه استفاده میشود. این دستگاه به طور موقت وظیفه پمپاژ خون و اکسیژنرسانی به تمام اندامهای بدن را بر عهده میگیرد، در حالی که قلب از گردش خون جدا شده و متوقف میشود. این روش به جراح اجازه میدهد تا با دقت و تمرکز کامل، اقدامات ترمیمی یا تعویضی را انجام دهد. پس از پایان جراحی، بیمار از دستگاه جدا میشود و قلب معمولاً به صورت خودکار به تپش بازمیگردد، هرچند گاهی اوقات ممکن است برای شروع مجدد به یک شوک الکتریکی ملایم نیاز باشد. استفاده از این دستگاه هرچند نجاتبخش است، اما میتواند ریسکهای خاصی را به همراه داشته باشد، مانند افزایش احتمال سکته مغزی یا مشکلات عصبی.
جراحی قلب تپنده
به عنوان جایگزینی برای جراحی با دستگاه بایپس، تکنیک جراحی قلب تپنده (Off-Pump) توسعه یافته است. در این روش، قلب در طول عمل به تپش خود ادامه میدهد. جراح با استفاده از ابزارهای خاص، تنها قسمتی از قلب که نیاز به جراحی دارد را ثابت نگه میدارد، بدون اینکه کل قلب متوقف شود. این روش معمولاً در جراحی بایپس عروق کرونر به کار گرفته میشود و برای بیمارانی که استفاده از دستگاه بایپس برای آنها پرخطر است، گزینه مناسبی محسوب میگردد.
جراحیهای کمتهاجمی
در دهههای اخیر، جراحیهای کمتهاجمی به عنوان جایگزینهایی برای عمل قلب باز مطرح شدهاند. این روشها با ایجاد برشهای کوچکتر، آسیب کمتری به بافتها وارد کرده و اغلب منجر به نقاهت سریعتر بیمار میشوند. این تکنیکها طیف وسیعی از مشکلات قلبی را درمان میکنند، از جمله مشکلات دریچهای و آریتمی.
روشهای کاتتری و آنژیوپلاستی
یکی از رویکردهای کمتهاجمی، استفاده از کاتتر است. در این روش، یک لوله نازک و انعطافپذیر (کاتتر) از طریق یک شریان اصلی (معمولاً در کشاله ران) وارد بدن شده و به سمت قلب هدایت میشود. کاتتر ابزارهای جراحی را به محل مورد نظر در قلب میرساند تا فرآیندهایی مانند آنژیوپلاستی با بالون یا کاشت استنت انجام شود. در آنژیوپلاستی، یک بالون در داخل شریان تنگ شده باد میشود تا آن را باز کند و یک پایه فلزی به نام استنت برای باز نگه داشتن رگ در آنجا قرار داده میشود. این روش که به عنوان مداخله عروق کرونر از راه پوست (PCI) نیز شناخته میشود، اغلب به جای جراحی قلب باز استفاده میگردد.
نقش رباتیک در جراحیهای نوین قلبی
در برخی از جراحیهای پیچیده و دقیق، از فناوری رباتیک برای افزایش دقت و کاهش تهاجم استفاده میشود. در این روش، جراح با استفاده از یک کنسول کامپیوتری، بازوهای نازک رباتیک را کنترل میکند که از طریق برشهای کوچک در قفسه سینه وارد بدن میشوند. این ابزارها امکان انجام جراحیهایی را فراهم میکنند که نیاز به ظرافت بسیار بالایی دارند و در مقایسه با جراحیهای باز، تهاجم کمتری به همراه دارند.
آیا جراحی قلب خطرناک است؟
پاسخ به این پرسش که آیا جراحی قلب خطرناک است، یک “بله” یا “خیر” مطلق نیست، بلکه به درکی دقیق از عوامل موثر بر آن بستگی دارد. همانند هر عمل جراحی بزرگی، جراحی قلب نیز با خطراتی همراه است، اما این خطرات به شدت وابسته به شرایط کلی بیمار، نوع بیماری قلبی و فوریت عمل هستند. در بسیاری از موارد، مزایای جراحی شامل بهبود چشمگیر علائم و افزایش طول عمر، از خطرات احتمالی آن بیشتر است. تیم پزشکی با ارزیابی دقیق تمامی این عوامل، به بیمار کمک میکند تا در مورد مزایا و ریسکهای پیش رو، آگاهانه تصمیم بگیرد.
عوامل موثر بر افزایش خطرات جراحی
برخی از عوامل میتوانند احتمال بروز عوارض پس از جراحی قلب را افزایش دهند. این عوامل شامل سن بالاتر، وجود بیماریهای زمینهای مزمن مانند دیابت، بیماریهای کلیوی یا ریوی، سابقه حمله قلبی یا جراحیهای قبلی و چاقی هستند. همچنین، زمانی که جراحی به صورت اضطراری، به عنوان مثال در طول یک حمله قلبی، انجام میشود، ریسک عوارض بالاتر میرود.
عوارض عمومی و تخصصی جراحی
عوارض احتمالی جراحی قلب طیف گستردهای را شامل میشود. برخی از شایعترین این عوارض عبارتند از:
- خونریزی: این مورد یکی از رایجترین عوارض است که میتواند در محل برش، در داخل قلب یا سایر نقاط بدن رخ دهد.
- عفونت: عفونت در محل زخم، در خون یا سایر اندامها مانند ریهها، از جمله خطرات پس از عمل است.
- لخته شدن خون: تشکیل لختههای خونی میتواند منجر به عوارض جدی مانند سکته مغزی یا حمله قلبی شود.
- مشکلات ریتم قلبی: برخی از بیماران ممکن است پس از جراحی دچار ضربان قلب سریع یا نامنظم (آریتمی) شوند.
- آسیب به بافتها: در طول عمل، احتمال آسیب به بافتهای مجاور مانند کلیهها، کبد، ریهها و اعصاب وجود دارد.
- عوارض ناشی از بیهوشی: واکنشهای دارویی یا مشکلات تنفسی ناشی از داروی بیهوشی نیز از جمله عوارض احتمالی هستند.
- مشکلات شناختی: برخی از بیماران ممکن است پس از عمل دچار فقدان حافظه یا گیجی شوند، اما این مشکلات اغلب در طول یک سال پس از جراحی بهبود مییابند.
خطرات اختصاصی پیوند قلب و جراحیهای پیچیده
جراحیهای پیچیدهتر مانند پیوند قلب، خطرات ویژهای را به همراه دارند. اصلیترین خطر پس از پیوند، پسزدن عضو پیوندی است، به این معنی که سیستم ایمنی بدن ممکن است قلب جدید را به عنوان یک جسم خارجی شناسایی کرده و به آن حمله کند. برای جلوگیری از این اتفاق، بیمار باید به صورت مادامالعمر از داروهای سرکوبکننده سیستم ایمنی استفاده کند که خود این داروها نیز عوارض جانبی خاصی مانند افزایش خطر ابتلا به عفونتها و برخی سرطانها را به همراه دارند. علاوه بر این، نارسایی اولیه قلب پیوندی، مشکلات عروقی پس از پیوند و عوارض جانبی داروها نیز از جمله خطراتی هستند که تیم درمانی به دقت آنها را مدیریت میکند.
زندگی پس از جراحی قلب
جراحی قلب تنها اولین گام در مسیر بهبودی است و بخش حیاتی این فرآیند، مراقبتهای پس از عمل است. این دوره شامل بهبودی جسمانی، روانی و عاطفی است و درک آن به بیمار کمک میکند تا با آمادگی بیشتری با چالشهای پیش رو مواجه شود. دوران نقاهت پس از عمل قلب باز میتواند از چند هفته تا چند ماه طول بکشد و طول دقیق آن به نوع جراحی، وضعیت سلامت عمومی بیمار و بروز یا عدم بروز عوارض بستگی دارد.
دوران نقاهت
پس از جراحی، بیمار برای مدتی در بیمارستان تحت مراقبتهای ویژه قرار میگیرد تا وضعیتش پایدار شود. در این مدت، تیم درمانی وضعیت قلب، تنفس، سطح درد و سایر علائم حیاتی را به دقت زیر نظر دارد. پس از ترخیص از بیمارستان، دوره نقاهت اصلی در منزل آغاز میشود که نیازمند صبر و پیروی دقیق از دستورالعملهای پزشک است.
مراقبتهای ضروری در منزل
مراقبتهای لازم در منزل به دو بعد جسمانی و روانی تقسیم میشوند که هر دو برای بهبودی کامل ضروری هستند.
مدیریت زخم و مراقبت از استخوان سینه
یکی از مهمترین جنبههای مراقبت، توجه به محل برش جراحی است. طبیعی است که اطراف محل زخم کبودی، قرمزی، خارش یا درد خفیفی وجود داشته باشد که به تدریج برطرف میشود. برای تمیز نگه داشتن زخم، توصیه میشود آن را به آرامی با آب ولرم و صابون یا شامپوی ملایم شستشو داده و به آرامی خشک کنید. استفاده از بتادین، پماد یا لوسیون روی زخم بدون تجویز پزشک توصیه نمیشود.
علاوه بر این، مراقبت از استخوان سینه که برای دسترسی به قلب برش خورده، بسیار حیاتی است. این استخوان برای بهبودی کامل به ۶ تا ۸ هفته زمان نیاز دارد. بیمار باید از بلند کردن اجسام سنگینتر از ۵ کیلوگرم، هل دادن یا کشیدن اجسام سنگین و انجام حرکات ناگهانی که به قفسه سینه فشار میآورد، پرهیز کند.
تغذیه و فعالیتهای روزمره
تغذیه مناسب نقش کلیدی در فرآیند بهبودی ایفا میکند. ممکن است در روزهای ابتدایی پس از عمل، اشتهای بیمار کاهش یابد، که این حالت طبیعی است و به تدریج بهبود پیدا میکند. تیم درمانی معمولاً یک رژیم غذایی سالم برای قلب شامل پروتئین بالا، چربی و کلسترول کم و سدیم محدود را توصیه میکند تا بدن برای ترمیم و قوی شدن تغذیه مناسبی داشته باشد.
فعالیت بدنی باید به صورت تدریجی و با دقت آغاز شود. پیادهروی یکی از بهترین و سادهترین ورزشها برای شروع است. برنامه پیادهروی باید با مدت زمان کوتاه (حدود ۵-۳ دقیقه) در روزهای اول آغاز شده و به تدریج به ۲۰ دقیقه یا بیشتر افزایش یابد. بازگشت به فعالیتهایی مانند رانندگی (حدود یک ماه پس از عمل) و شغل نیز باید با مشورت و اجازه پزشک صورت گیرد.
چالشهای روحی و عاطفی پس از جراحی
بهبودی پس از جراحی قلب تنها به سلامت جسمانی محدود نمیشود؛ بلکه شامل ترمیم روانی و عاطفی نیز هست. طبیعی است که در هفتهها و ماههای پس از عمل، بیمار دچار نوسانات خلقی، احساس خستگی، افسردگی، یا اضطراب شود. این احساسات بخشی از فرآیند طبیعی واکنش بدن به یک عمل بزرگ است. برای مقابله با این چالشها، توصیه میشود که بیمار به صورت روزانه لباس پوشیده و فعالیتهای سبک را انجام دهد، با عزیزانش در مورد احساسات خود صحبت کند، سرگرمیهای مورد علاقهاش را از سر بگیرد و به گروههای حمایتی بپیوندد. داشتن یک سیستم حمایتی قوی از خانواده و دوستان در این دوره بسیار حیاتی است.
پرسشهای متداول و تصمیمگیری آگاهانه
فرآیند درمانی موفقیتآمیز، بر پایهی دانش و همکاری دوجانبه بین بیمار و تیم درمانی استوار است. در دنیای امروز، رویکرد درمانی برای بیماریهای قلبی به سمت یک مدل تیمی حرکت کرده است. در این مدل، که به آن “تیم قلبی” گفته میشود، گروهی از متخصصان شامل جراحان قلب و عروق، کاردیولوژیستها، متخصصان بیهوشی و سایر کارشناسان درمانی به صورت مشترک با یکدیگر همکاری میکنند تا بهترین مسیر درمانی را برای هر بیمار به صورت فردی تعیین کنند. این رویکرد جمعی، تضمین میکند که تمامی جنبههای بیماری و شرایط بیمار با دقت بررسی شده و تصمیمات بر پایهی دانش و تجربه گروهی اتخاذ میشود.
انتخاب تیم درمانی متخصص
انتخاب یک تیم درمانی مجرب و متخصص، که در آن جراحان و متخصصان قلب همکاری نزدیکی با یکدیگر دارند، میتواند به نتایج بهتری منجر شود. این همکاری به ویژه در اتاقهای عمل هیبریدی، که امکان انجام همزمان جراحیهای باز و درمانهای کاتتری را فراهم میکنند، اهمیت پیدا میکند. در نهایت، مهمترین قدم برای تصمیمگیری آگاهانه، کسب اطلاعات از منابع معتبر و صحبت صریح و شفاف با تیم درمانی است تا تمامی ابهامات برطرف شده و بیمار با اطمینان خاطر به سمت بهبودی گام بردارد.
جراحی قلب هرچند فرآیندی بزرگ و پیچیده است، اما در بسیاری از موارد به عنوان یک راهکار نجاتبخش، به کاهش علائم، بهبود کیفیت زندگی و افزایش شانس بقا منجر میشود. آمادگیهای لازم پیش از عمل، از جمله قطع مصرف برخی داروها و پرهیز از استعمال دخانیات و الکل، نیز میتواند به بهبود نتایج عمل و کاهش خطرات کمک شایانی کند. با درک کامل از این فرآیند، میتوان با آرامش بیشتری به سوی آیندهای سالمتر قدم برداشت.