برخلاف باور عمومی که خوراکیهای با طبع گرم را عامل افزایش فشار خون میدانند، تحقیقات بالینی و فیزیولوژیک نشان میدهد که اکثر این مواد غذایی به دلیل مکانیسمهای ترموژنیک و وجود ترکیبات مؤثره خاص، باعث اتساع عروق محیطی و در نتیجه کاهش فشار خون سیستولیک و دیاستولیک میشوند، هرچند ممکن است ضربان قلب را افزایش دهند. برای درک دقیقتر تاثیر مواد غذایی بر سیستم قلبی و عروقی و دسترسی به مقالات تخصصیتر، بررسی منابع معتبر نظیر [مجله کاردیولوژی رگارگ] میتواند دیدگاههای تکمیلی ارزشمندی را در اختیار شما قرار دهد تا تصمیمات تغذیهای خود را بر پایه شواهد علمی بنا کنید.
آیا گرمیجات فشار خون را بالا میبرد؟ حقایق علمی درباره رابطه خوراکیهای با طبع گرم و سلامت قلب
بسیاری از افراد زمانی که پس از مصرف خوراکیهایی مانند خرما، گردو یا ادویههای تند دچار احساس گرگرفتگی و تپش قلب میشوند، بلافاصله این حالت را به بالا رفتن فشار خون تعبیر میکنند. اما واقعیت علمی که در مطالعات دقیق پزشکی به اثبات رسیده، حکایت از یک پارادوکس فیزیولوژیک دارد. مطالعه بالینی مهمی که توسط عباسنژاد و همکارانش در سال ۲۰۱۹ انجام شد و نتایج آن در ژورنال پزشکی قانونی هند به چاپ رسید، پرده از این راز برداشت. در این تحقیق مشخص شد که مصرف مداوم غذاهای با طبع گرم به مدت سه هفته، نه تنها فشار خون را بالا نمیبرد، بلکه باعث کاهش معنادار آماری در فشار خون سیستولیک و دیاستولیک میشود. عدد پی (p-value) به دست آمده برای فشار سیستولیک ۰.۰۳۱ بود که نشاندهنده قطعیت اثر کاهنده این مواد است. مکانیسم اصلی این پدیده، فرایندی به نام ترموژنز است. زمانی که شما مادهای با طبع گرم میخورید، دمای درونی بدن اندکی بالا میرود. سیستم هوشمند بدن برای دفع این گرمای اضافی و حفظ تعادل دمایی، فرمانی را برای گشاد شدن رگهای خونی (اتساع عروق) بهویژه در سطح پوست صادر میکند تا خون بیشتری به سطح بدن جریان یابد و حرارت دفع شود. این باز شدن قطر رگها، طبق قوانین فیزیک سیالات، باعث کاهش مقاومت در برابر جریان خون شده و در نتیجه فشار وارده بر دیواره رگها کاهش مییابد.
با این حال، چرا حس میکنیم فشارمان بالا رفته است؟ پاسخ در تفاوت میان «فشار خون» و «ضربان قلب» نهفته است. همان مطالعه عباسنژاد نشان داد که با وجود کاهش فشار خون، ضربان قلب شرکتکنندگان به طور معناداری (با p=0.001) افزایش یافته است. مصرف گرمیجات باعث افزایش متابولیسم پایه (BMR) میشود و قلب برای حمایت از این سوختوساز بالاتر، ناچار است سریعتر بتپد. این حالت تاکیکاردی یا افزایش ضربان، باعث ایجاد حس کوبش در قفسه سینه میشود که بیماران به اشتباه آن را به عنوان فشار خون بالا تفسیر میکنند. در واقعیت، این یک پاسخ جبرانی از سوی سیستم عصبی سمپاتیک است و لزوماً به معنای خطرناک بودن وضعیت نیست، مگر در افرادی که نارسایی قلبی زمینهای داشته باشند. شناخت این تفاوت بسیار حیاتی است، زیرا درمان فشار خون بالا با درمان تپش قلب ناشی از گرمازدگی یا فعالیت متابولیک کاملاً متفاوت است و مصرف اشتباه داروهای کاهنده فشار در زمانی که فشار خون واقعاً پایین است اما قلب تند میزند، میتواند منجر به ضعف شدید و حتی سنکوپ شود.
یکی از جذابترین نمونههای این تاثیر متناقض را میتوان در مصرف فلفل قرمز و ترکیبات بسیار تند مشاهده کرد. بسیاری تصور میکنند تندی فلفل باعث جوشیدن خون و افزایش فشار میشود. اما در سطح مولکولی، اتفاقی کاملاً متفاوت رخ میدهد. ماده مؤثره فلفل قرمز، یعنی کاپسایسین، تمایل شدیدی به اتصال به گیرندههایی به نام TRPV1 در دیواره رگها دارد. طبق یافتههای منتشر شده در ژورنال متابولیسم سلولی (۲۰۱۰)، فعال شدن این گیرندهها منجر به آزادسازی پپتیدی قدرتمند به نام CGRP میشود. این پپتید یکی از قویترین گشادکنندههای عروقی است که بدن انسان قادر به تولید آن است. علاوه بر این، مصرف طولانیمدت کاپسایسین تولید اکسید نیتریک را در سلولهای اندوتلیال (لایه پوشاننده داخلی رگها) افزایش میدهد. اکسید نیتریک همان مولکولی است که داروهای قلبی مدرن برای باز کردن رگها از آن استفاده میکنند. بنابراین، احساس سوزش و گرمای شدیدی که پس از خوردن فلفل تجربه میکنید، در واقع نشانهای از فعالیت شدید بدن برای باز کردن رگها و کاهش فشار خون است، نه افزایش آن.
در میان گیاهان با طبع گرم، سیر جایگاهی منحصربهفرد دارد و میتوان آن را پادشاه گرمیهای کاهنده فشار دانست. اگرچه سیر در طب سنتی دارای طبیعتی بسیار گرم و خشک است، اما در طب مدرن به عنوان یک داروی طبیعی ضد فشار خون شناخته میشود. مادهای به نام آلیسین در سیر وجود دارد که ناپایدار است و پس از ورود به بدن به ترکیبات گوگردی مانند سولفید هیدروژن (H2S) تبدیل میشود. سولفید هیدروژن یک «گاز سیگنالدهنده» در بدن است که مستقیماً روی عضلات صاف دور رگها اثر گذاشته و آنها را شل میکند. متاآنالیزی که رید و همکارانش در سال ۲۰۱۳ انجام دادند و در پایگاه داده کاکرین نیز بازتاب داشت، نشان داد که مصرف عصاره سیر میتواند فشار خون سیستولیک را در افراد مبتلا به پرفشاری خون بین ۸ تا ۹ میلیجیوه کاهش دهد. این میزان کاهش، قابل رقابت با دوزهای استاندارد بسیاری از داروهای شیمیایی رایج است و نشان میدهد که گرم بودن طبع یک ماده غذایی، هیچ تضادی با خاصیت درمانی آن برای فشار خون ندارد.
زنجبیل نیز مکانیسمی شگفتانگیز و کاملاً دارویی دارد. شاید تعجب کنید اگر بدانید زنجبیل عملکردی دقیقاً مشابه داروی وراپامیل دارد. این گیاه به عنوان یک «مسدودکننده کانال کلسیم» (CCB) طبیعی عمل میکند. کلسیم برای انقباض عضلات قلب و دیواره رگها ضروری است. ترکیبات فعال موجود در زنجبیل، به ویژه جینجرولها، کانالهای ورود کلسیم به سلول را مسدود میکنند. وقتی کلسیم کمتری وارد سلول شود، قدرت انقباض رگ کاهش مییابد و رگها در حالت استراحت و گشادی قرار میگیرند. مطالعات فیتوتراپی نشان دادهاند که دوز موثر برای رسیدن به این اثر بالینی، مصرف روزانه ۲ تا ۴ گرم پودر زنجبیل است. این عملکرد دوگانه، یعنی کاهش فشار خون همراه با بهبود گردش خون، زنجبیل را به یک گزینه عالی برای سلامت قلب تبدیل کرده است، البته به شرطی که در مصرف آن زیادهروی نشود، زیرا مصرف بیش از حد میتواند خون را بیش از اندازه رقیق کند.
دارچین، ادویهای که عطر و طعم گرمش پای ثابت بسیاری از غذاهاست، از مسیر دیگری به سلامت عروق کمک میکند. سینامالدهید موجود در دارچین، محرک مستقیم تولید اکسید نیتریک است. یک بررسی سیستماتیک در سال ۲۰۲۱ که روی ۳۴۵ شرکتکننده انجام شد، نشان داد که مکملسازی با دارچین توانسته است میانگین فشار خون سیستولیک را ۵.۷۲ میلیجیوه کاهش دهد. نکته بسیار مهم و حیاتی در مصرف دارچین، توجه به نوع آن است. دارچینهای موجود در بازار معمولاً از دو نوع «کاسیا» و «سیلان» هستند. دارچین کاسیا که ارزانتر و رایجتر است، حاوی مقادیر قابل توجهی کومارین است که در دوزهای بالا میتواند به کبد آسیب برساند و سمیت ایجاد کند. در مقابل، دارچین سیلان که به دارچین واقعی معروف است، فاقد کومارین بوده و برای مصرف مداوم جهت کنترل فشار خون ایمنتر و موثرتر است. این تفکیک ظریف اما حیاتی، مرز بین درمان و آسیب را در استفاده از گیاهان دارویی مشخص میکند.
شاید کمتر کسی هل را به عنوان داروی فشار خون بشناسد، اما این دانه معطر سبز رنگ، یک دیورتیک (ادرارآور) طبیعی بسیار کارآمد است. در علم پزشکی، یکی از اولین خطوط درمان فشار خون بالا، استفاده از داروهای ادرارآور مانند هیدروکلروتیازید است تا با دفع سدیم و آب اضافی از بدن، حجم خون و در نتیجه فشار خون کاهش یابد. مطالعهای که در ژورنال بیوشیمی و بیوفیزیک هند (۲۰۰۹) منتشر شد، اثبات کرد که مصرف ۳ گرم پودر هل در روز به مدت ۱۲ هفته، دقیقاً همین کارکرد را دارد و باعث دفع سدیم اضافی از کلیهها میشود. بنابراین، کسانی که هل را صرفاً برای عطر چای استفاده میکنند، ناآگاهانه در حال کمک به تنظیم فشار خون خود از طریق مکانیسمهای کلیوی هستند.
زردچوبه و ماده موثره معروف آن، کورکومین، داستان متفاوتی دارند. آنها بیشتر بر روی حفاظت طولانیمدت از عروق تمرکز دارند تا کاهش آنی فشار. کورکومین با مهار گیرندههای آنژیوتانسین دو (AT1R)، مانع از فرآیند مخربی به نام «بازسازی عروقی» میشود. در این فرآیند، دیواره رگها به مرور زمان ضخیم و سفت میشوند که عامل اصلی پرفشاری خون مقاوم به درمان در سنین بالاست. استفاده از فرمهای پیشرفتهتر مانند نانو-کورکومین که جذب بالاتری دارند، در مطالعات بالینی توانسته است از سفتی شریانها جلوگیری کند. این یعنی زردچوبه نه تنها یک ادویه، بلکه یک محافظ استراتژیک برای حفظ انعطافپذیری سیستم گردش خون در طول عمر است.
در میان تمام این گیاهان، سیاهدانه شاید قدرتمندترین رقیب داروهای شیمیایی باشد. تحقیقات نشان میدهد که تیموکینون موجود در سیاهدانه، یک مهارکننده طبیعی آنزیم مبدل آنژیوتانسین (ACE) است. داروهایی مانند کاپتوپریل و انالاپریل دقیقاً با همین مکانیسم کار میکنند؛ آنها جلوی تبدیل آنژیوتانسین یک به دو (که عامل تنگ شدن رگهاست) را میگیرند. یک کارآزمایی بالینی نشان داد که مصرف تنها ۲ گرم سیاهدانه در روز به مدت ۶ هفته، توانست فشار خون سیستولیک را تا ۱۰ میلیجیوه کاهش دهد. چنین کاهشی در دنیای پزشکی بسیار چشمگیر است و میتواند ریسک سکتههای قلبی و مغزی را به طرز قابل توجهی پایین بیاورد. طعم تلخ و تند سیاهدانه، نشانه وجود همین ترکیبات قدرتمند دارویی است که با مهار آنزیمهای کلیدی، فشار خون را کنترل میکنند.
زعفران، طلای سرخ ایران، رویکردی روانتنی به ماجرا دارد. بسیاری از موارد افزایش فشار خون ریشه در استرس و تنشهای عصبی دارد. ماده سافرانال موجود در زعفران، علاوه بر اینکه یک مسدودکننده کانال کلسیم است و به طور مستقیم رگها را شل میکند، اثرات آرامبخشی قوی روی سیستم عصبی مرکزی دارد. با کاهش سطح استرس و اضطراب، فشار خون ناشی از هیجانات روحی نیز فروکش میکند. البته باید توجه داشت که دوز مصرفی زعفران باید کنترل شده باشد (حدود ۳۰ میلیگرم در روز)، زیرا دوزهای بسیار بالا میتواند سمی باشد. اما در مقادیر معمول غذایی، زعفران یک تنظیمکننده عالی برای کسانی است که فشار خونشان نوسانات عصبی دارد.
مبحث خرما و فشار خون نیز همواره مورد سوال است. خرما با وجود شیرینی زیاد، یک منبع غنی از پتاسیم است (حدود ۶۹۶ میلیگرم در هر ۱۰۰ گرم). در فیزیولوژی بدن، پتاسیم و سدیم دو قطب مخالف هم هستند؛ هرچه پتاسیم بیشتری دریافت کنید، کلیهها سدیم بیشتری دفع میکنند. دفع سدیم برابر است با کاهش احتباس آب و پایین آمدن فشار خون. بنابراین، خرما ذاتاً یک میوه دوستدار قلب و کاهنده فشار است. نگرانی اصلی در مورد خرما برای بیماران دیابتی است که ممکن است به دلیل قند بالا دچار مشکلات دیگری شوند، اما برای یک فرد سالم یا کسی که تنها مشکل فشار خون دارد، خرما جایگزینی عالی برای قندهای مصنوعی است که هیچ ارزش غذایی ندارند.
حال سوال اینجاست: اگر تمام این گرمیجات فشار را پایین میآورند، پس چرا بسیاری از افراد قسم میخورند که با خوردن پسته یا آجیل فشارشان بالا رفته است؟ پاسخ در یک «تله نامرئی» نهفته است: نمک. اکثر آجیلها و دانههایی که ما به عنوان تنقلات مصرف میکنیم، به شدت شور شدهاند. پسته خام حاوی اسید آمینهای به نام ال-آرژینین است که پیشساز اکسید نیتریک بوده و فشار را پایین میآورد. اما وقتی همین پسته در فرآیند بو دادن با لایهای از نمک (سدیم کلراید) پوشانده میشود، تمام معادلات تغییر میکند. نمک باعث جذب آب در خون و افزایش حجم خون میشود که مستقیمترین راه برای بالا بردن فشار است. بنابراین، مقصر اصلی در ظرف آجیل، طبع گرم پسته یا بادام نیست، بلکه بلورهای سفید نمکی است که به آنها چسبیدهاند. تفکیک این دو موضوع برای کسانی که رژیم غذایی قلبی دارند بسیار حیاتی است.
نکته بسیار مهم و حیاتی که نباید از آن غافل شد، بحث تداخلات دارویی است. گیاهانی مانند سیر، زنجبیل، زردچوبه و زعفران همگی دارای خواص ضد پلاکتی هستند، یعنی از لخته شدن خون جلوگیری میکنند. این خاصیت به خودی خود مفید است، اما اگر فردی همزمان از داروهای رقیقکننده خون قوی مانند وارفارین، آسپرین یا پلاویکس استفاده کند، مصرف زیاد این گرمیجات میتواند خطرناک باشد. این تداخل از نوع افزایشی (Synergistic) است، به این معنی که اثر دارو چندین برابر میشود و خطر خونریزیهای داخلی، کبودیهای بیدلیل و خونریزی لثه افزایش مییابد. در این موارد، مشکل افزایش فشار خون نیست، بلکه رقیق شدن بیش از حد خون است که میتواند تهدیدکننده حیات باشد. مشورت با پزشک برای تنظیم دوز داروها هنگام مصرف مداوم این گیاهان الزامی است.
در نهایت، نگاهی به حکمت طب سنتی ایرانی نیز خالی از لطف نیست. حکمای قدیم حالتی به نام «امتلاء» را توصیف کردهاند که در افراد با مزاج گرم و تر (دموی) رخ میدهد. وقتی این افراد در مصرف گرمیجات زیادهروی میکنند، دچار علائمی مثل سرخی صورت، سنگینی سر و برجستگی رگها میشوند. این علائم ظاهری شباهت زیادی به پرفشاری خون دارد، اما لزوماً یکی نیستند. درمان سنتی این حالت استفاده از ترشیجات طبیعی مثل سرکه یا انجام حجامت برای کاهش حجم خون است. درک این تمایز که «احساس فشار و گرگرفتگی» همیشه معادل «فشار خون شریانی بالا» که با دستگاه سنجیده میشود نیست، میتواند از مصرف خودسرانه داروها و نگرانیهای بیهوده جلوگیری کند. بدن انسان سیستم پیچیدهای است که گاهی برای حفظ تعادل، واکنشهایی نشان میدهد که ما در تفسیر آنها دچار خطا میشویم.