بر اساس شواهد قاطع پزشکی و متاآنالیزهای انجام شده بر روی کارآزماییهای بالینی، انار و فرآوردههای خالص آن بهطور قطعی باعث کاهش فشار خون میشوند و مکانیسم اثر آنها شباهت زیادی به داروهای شیمیایی مهارکننده ACE دارد. مطالعات نشان میدهد که مصرف منظم این میوه میتواند فشار خون سیستولیک را بهطور میانگین نزدیک به ۵ میلیلیتر جیوه کاهش دهد که در مدیریت بیماریهای قلبی عددی حیاتی محسوب میشود. اگر به دنبال درک عمیقتر آناتومی قلب و عروق هستید، منابع موجود در [مجله کاردیولوژی رگارگ] میتواند دیدگاههای تکمیلی خوبی در کنار این تحلیل بیوشیمیایی به شما ارائه دهد.
انار: بالا برنده یا پایین آورنده فشار خون؟
پاسخ به این سوال در محافل پزشکی دیگر با حدس و گمان همراه نیست. ما اکنون دادههایی داریم که جهت اثرگذاری انار بر سیستم قلبی عروقی را با دقت ریاضی مشخص میکنند. وقتی از تاثیر انار صحبت میکنیم، منظورمان یک حس خوب لحظهای نیست، بلکه تغییری است که با دستگاه فشارسنج قابل ثبت است. طبق یک متاآنالیز بسیار معتبر که نتایج ۸ مطالعه بالینی تصادفی (RCT) را تجمیع کرده و توسط صاحبکار و همکاران در سال ۲۰۱۷ در ژورنال تحقیقات فارماکولوژیک (Pharmacological Research) منتشر شده است، مصرف آب انار تاثیر معناداری بر همودینامیک خون دارد.
این مطالعه نشان داد که میانگین کاهش فشار خون سیستولیک (عدد بالا) برابر با ۴.۹۶- میلیلیتر جیوه و فشار خون دیاستولیک (عدد پایین) برابر با ۲.۰۱- میلیلیتر جیوه بوده است. شاید در نگاه اول این اعداد کوچک به نظر برسند، اما در دنیای کاردیولوژی، کاهش ۵ واحدی فشار سیستولیک میتواند ریسک سکته مغزی را تا ۱۴ درصد و ریسک بیماریهای ایسکمیک قلب را تا ۹ درصد کاهش دهد. بنابراین، ما با یک مداخله تغذیهای روبرو هستیم که قدرتی نزدیک به دوزهای پایین داروهای شیمیایی دارد. نکته بسیار مهم در این دادهها، “بازه زمانی” و “تداوم” است. انار یک قرص زیرزبانی نیست که فشار را در لحظه پایین بیاورد؛ بلکه یک اصلاحگر متابولیک است. اثرات مشاهده شده در این مطالعات، نتیجه مصرف مداوم در بازههای زمانی بیش از دو هفته بوده است. این یعنی انار نه به عنوان یک داروی اورژانسی، بلکه به عنوان یک استراتژی بلندمدت برای کنترل هایپرتنشن عمل میکند.
مسئله دیگری که باید به آن توجه کرد، سطح اطمینان ۹۵ درصدی در این مطالعات است. این شاخص آماری به ما میگوید که نتایج بهدستآمده تصادفی نیستند و میتوان آنها را به جمعیت عمومی تعمیم داد. پس اگر شنیدید کسی میگوید انار فشار را بالا میبرد، احتمالاً یا در مورد انار شور (با نمک افزوده) صحبت میکند و یا تجربه شخصی خود را که فاقد اعتبار علمی است بیان میکند. حقیقت بیولوژیک این است که ترکیبات زیستفعال انار، ذاتاً کاهنده فشار هستند.
انار چگونه مثل کاپتوپریل عمل میکند؟ (مکانیسم مهار آنزیمی)
برای درک اینکه چگونه یک میوه میتواند کاری شبیه به یک قرص مهندسیشده انجام دهد، باید به سطح مولکولی و آنزیمی بدن سفر کنیم. یکی از شگفتانگیزترین یافتهها در مورد انار، شباهت عملکرد آن با دستهای از داروها به نام “مهارکنندههای آنزیم مبدل آنژیوتانسین” یا همان ACE Inhibitors است. داروهای معروف این دسته شامل کاپتوپریل، انالاپریل و لیزینوپریل هستند که میلیونها نفر در سراسر جهان برای کنترل فشار خون مصرف میکنند.
طبق تحقیقات دکتر آویرام (Aviram) که در سال ۲۰۰۱ در ژورنال آترواسکلروز (Atherosclerosis) منتشر شد، مصرف آب انار میتواند فعالیت آنزیم ACE در سرم خون را تا ۳۶ درصد کاهش دهد. این عدد ۳۶ درصد، یک عدد طلایی است. آنزیم ACE در بدن وظیفه دارد هورمون آنژیوتانسین I را به آنژیوتانسین II تبدیل کند. آنژیوتانسین II یک منقبضکننده عروق بسیار قدرتمند است؛ یعنی باعث تنگ شدن رگها و در نتیجه بالا رفتن فشار خون میشود. وقتی شما آب انار میخورید، ترکیباتی مانند پونیکالاژین (Punicalagin) مستقیماً به ساختار این آنزیم متصل شده و مانع از فعالیت آن میشوند.
نتیجه این مهار آنزیمی، کاهش تولید آنژیوتانسین II است. وقتی سطح این هورمون در خون کم شود، دیواره عروق از حالت انقباض خارج شده و متسع (باز) میشوند. این اتساع عروق باعث میشود خون با مقاومت کمتری در رگها جریان یابد و قلب فشار کمتری برای پمپاژ خون متحمل شود. در واقع، انار با دستکاری هوشمندانه سیستم رنین-آنژیوتانسین (RAS)، همان مسیری را طی میکند که داروسازان سالها برای طراحی داروهای فشار خون طی کردهاند. تفاوت اصلی در این است که انار این کار را با شدت ملایمتر و بدون عوارض جانبی شایع داروها (مانند سرفههای خشک که در مصرفکنندگان کاپتوپریل دیده میشود) انجام میدهد. این یافتهها نشان میدهند که انار صرفاً یک غذا نیست، بلکه یک عامل فارماکولوژیک فعال است که میتواند فیزیولوژی بدن را به سمت سلامت تغییر دهد.
پاکسازی عروق با آنتیاکسیدانهای انار (سلامت اندوتلیوم)
داستان تاثیر انار بر فشار خون تنها به مهار آنزیم ACE ختم نمیشود. مکانیسم دوم که شاید از اولی هم مهمتر باشد، مربوط به سلامت “اندوتلیوم” است. اندوتلیوم لایه نازکی از سلولهاست که سطح داخلی تمام رگهای خونی ما را میپوشاند و نقش حیاتی در تنظیم فشار خون دارد. این سلولها مادهای به نام اکسید نیتریک (Nitric Oxide یا NO) تولید میکنند. اکسید نیتریک زبانِ گفتگوی رگهاست؛ وقتی آزاد میشود، به عضلات صاف دیواره رگ دستور میدهد که “شل شوید و باز شوید”.
مشکل اصلی در بیماران دارای فشار خون و گرفتگی عروق، پدیدهای به نام “استرس اکسیداتیو” است. رادیکالهای آزاد در خون، مولکولهای اکسید نیتریک را قبل از اینکه بتوانند کارشان را انجام دهند، نابود میکنند. اینجا جایی است که ارتش آنتیاکسیدانهای انار وارد میدان میشود. طبق مطالعهای که در سال ۲۰۰۴ در ژورنال تغذیه بالینی (Clinical Nutrition) منتشر شد، مصرف انار نهتنها تولید اکسید نیتریک را افزایش میدهد، بلکه از تخریب آن توسط رادیکالهای آزاد محافظت میکند. پلیفنولهای انار، بهویژه تاننها و آنتوسیانینها، مانند یک سپر دفاعی عمل کرده و اجازه میدهند اکسید نیتریک کارش (یعنی گشاد کردن رگها) را به درستی انجام دهد.
اما تاثیر شگفتانگیزتر انار در معکوس کردن روند گرفتگی عروق یا همان آترواسکلروز دیده شده است. در همان مطالعه بالینی، بیمارانی که به مدت یک سال روزانه آب انار مصرف کرده بودند، شاهد کاهش ۳۰ درصدی در “ضخامت انتیما-مدیا کاروتید” (CIMT) بودند. CIMT شاخصی است که نشان میدهد دیواره رگهای گردنی چقدر ضخیم و گرفته شدهاند. کاهش ۳۰ درصدی این ضخامت عملاً به معنای “لایروبی” رگها و پاکسازی پلاکهای چربی است. در مقابل، گروهی که انار مصرف نکرده بودند، در همان مدت ۹ درصد افزایش ضخامت رگ داشتند. این دادهها اثبات میکنند که انار علاوه بر کاهش فشار خون لحظهای (از طریق مکانیسم ACE)، ساختار فیزیکی رگها را نیز اصلاح میکند و با کاهش اکسیداسیون کلسترول بد (LDL) تا ۹۰ درصد، از رسوب چربی جدید جلوگیری مینماید.
روزانه چقدر آب انار بخوریم؟ (دوز و پروتکل مصرف)
در پزشکی، تفاوت بین دارو و سم در دوز مصرف است. در مورد انار نیز برای رسیدن به اثرات درمانی کاهش فشار خون، باید از یک پروتکل مشخص پیروی کرد. بررسیهای سیستماتیک در PubMed Central نشان میدهد که دوز موثر در مطالعات بالینی بین ۵۰ تا ۲۴۰ میلیلیتر آب انار خالص در روز متغیر بوده است. اگر بخواهیم یک نسخه عملی ارائه دهیم، مصرف روزانه حدود ۲۴۰ میلیلیتر (معادل یک لیوان استاندارد) آب انار خالص، دوزی است که بیشترین تکرار و تایید را در مطالعات موفق داشته است.
زمانبندی نیز در اثربخشی این مداخله تغذیهای نقش دارد. نمودارهای تغییرات فشار خون در بیماران نشان میدهد که اثرات قابل اندازهگیری معمولاً پس از ۲ هفته مصرف مداوم ظاهر میشوند و پس از ۴ هفته به اوج خود میرسند. بنابراین، اگر کسی انتظار دارد با نوشیدن یک لیوان آب انار در شب، صبح فردا فشار خون نرمال داشته باشد، در اشتباه است. کلید موفقیت در “تداوم غلظت پلاسمایی” ترکیبات انار است.
در مورد زمان مصرف در طول روز، نوشیدن آب انار با معده خالی (ناشتا) میتواند جذب پلیفنولها را به حداکثر برساند، زیرا تداخلی با پروتئینهای غذایی صورت نمیگیرد. با این حال، انار خاصیت اسیدی دارد و برای افرادی که معده حساس دارند، مصرف آن بعد از وعده غذایی توصیه میشود تا از تحریک مخاط معده جلوگیری شود. مهمترین شرط در اینجا “خلوص” است؛ تمام مطالعات بر روی آب انار ۱۰۰٪ طبیعی و بدون شکر افزودنی انجام شده است. اضافه کردن شکر به آب انار، نهتنها خواص آن را کم میکند، بلکه با تحریک ترشح انسولین و التهاب، میتواند اثرات مفید آن بر عروق را خنثی کند.
آیا رب انار هم فشار را پایین میآورد؟ (تفاوت فرمتها)
یکی از سوالات رایج بیماران این است که آیا میتوانند جایگزینهایی مانند رب انار یا دانههای انار را استفاده کنند؟ پاسخ به این سوال نیازمند تحلیل دقیق فرآیند تولید این محصولات است. طبق یافتههای منتشر شده در ژورنال علوم غذایی (Journal of Food Science)، آب اناری که از فشردن “کل میوه” (شامل پوست و دانهها با هم) به دست میآید، بالاترین میزان آنتیاکسیدان را دارد. دلیل این امر این است که بخش عظیمی از پونیکالاژینها در پوست سفید داخلی و پوست بیرونی انار نهفتهاند که در هنگام آبگیری تحت فشار، وارد آب انار میشوند.
رب انار خانگی اگر به روش صحیح و بدون افزودنی تهیه شده باشد، در واقع کنسانتره (شکل غلیظ شده) همان مواد موثره است و میتواند اثرات مشابه و حتی قویتری داشته باشد. اما یک “ریسک پنهان” بزرگ در اینجا وجود دارد: نمک. بسیاری از رب انارهای تجاری و حتی سنتی برای ماندگاری بیشتر و بهبود طعم، حاوی مقادیر زیادی سدیم (نمک) هستند. سدیم دشمن شماره یک فشار خون است و آب را در بدن حبس میکند. مصرف رب انار شور، دقیقاً اثر معکوس دارد و فشار خون را به شدت بالا میبرد. بنابراین، اگر قصد استفاده از رب انار را دارید، باید از بینمک بودن آن اطمینان مطلق حاصل کنید.
در مورد دانههای انار (بدون پوست و آب)، اگرچه حاوی فیبر مفیدی هستند، اما غلظت پلیفنولهای محلول در آنها کمتر از آب اناری است که با فشار مکانیکی از کل میوه استخراج شده است. بنابراین برای هدف خاص “کاهش فشار خون”، اولویت با آب انار خالص و پس از آن رب انار بینمک است. دانههای انار بیشتر برای سلامت گوارش و کنترل قند خون مفید هستند تا تاثیر مستقیم و سریع بر فشار خون.
چه کسانی نباید انار بخورند؟ (تداخلات دارویی خطرناک)
هر مادهای که اثرات بیولوژیک قوی دارد، قطعاً پتانسیل تداخل با داروها را نیز داراست. انار در کبد توسط همان سیستم آنزیمی متابولیزه میشود که مسئول دفع بسیاری از داروهاست: سیستم سیتوکروم P450، بهویژه آنزیمهای CYP3A4 و CYP2C9. وقتی شما انار میخورید، این آنزیمها مشغول تجزیه ترکیبات انار میشوند و ظرفیتشان برای تجزیه داروهای دیگر اشغال میشود. این یعنی دارو در بدن تجمع پیدا میکند و غلظت آن در خون بالا میرود، گویی که بیمار دوز چند برابری مصرف کرده است.
خطرناکترین تداخل، مربوط به داروی “وارفارین” (Warfarin) است. گزارشهای متعددی در ژورنال سیستم سلامت دارویی آمریکا (American Journal of Health-System Pharmacy) ثبت شده است که بیمارانی که همزمان وارفارین و آب انار مصرف کردهاند، دچار خونریزیهای داخلی شدهاند. انار باعث میشود وارفارین در بدن تجزیه نشود و شاخص INR (که معیاری برای رقیق شدن خون است) به شدت بالا برود. این وضعیت میتواند تهدیدکننده حیات باشد.
تداخل مهم دیگر با داروهای استاتین (مانند آتورواستاتین) است. مصرف همزمان انار میتواند خطر رابدومیولیز (تخریب بافت عضلانی) را که عارضه نادر استاتینهاست، افزایش دهد. همچنین، کسانی که داروهای کاهنده فشار خون (مثل همان کاپتوپریل یا لوزارتان) مصرف میکنند، باید آگاه باشند که انار اثر این داروها را تشدید میکند. این “همافزایی” ممکن است منجر به افت ناگهانی فشار خون (Hypotension)، سرگیجه و حتی غش شود. بنابراین، اگر دارو مصرف میکنید، اضافه کردن انار به رژیم غذایی باید حتماً با مشورت پزشک و پایش دقیق فشار خون صورت گیرد تا در صورت نیاز، دوز داروها تعدیل شود.
انار و پتاسیم: هشدار جدی برای کلیهها
انار بمب پتاسیم است. هر ۱۰۰ گرم انار حاوی حدود ۲۳۶ میلیگرم پتاسیم است. برای یک فرد عادی با کلیههای سالم، این خبر فوقالعادهای است. پتاسیم با سدیم در بدن رقابت میکند و باعث دفع سدیم اضافی از طریق ادرار میشود که خود یکی از مکانیسمهای کاهش فشار خون است. در واقع، رژیمهای غذایی توصیه شده برای فشار خون (مانند رژیم DASH) بر پایه افزایش مصرف پتاسیم بنا شدهاند.
اما این سکه روی دیگری هم دارد که میتواند برای گروه خاصی از بیماران کشنده باشد: بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیه (CKD). کلیههای این افراد توانایی دفع پتاسیم اضافی را از دست دادهاند. مصرف میوههای پرپتاسیم مانند انار در این بیماران میتواند منجر به وضعیتی به نام “هایپرکالمی” شود. هایپرکالمی یعنی انباشت پتاسیم در خون که میتواند ریتم الکتریکی قلب را مختل کرده و حتی منجر به ایست قلبی ناگهانی شود. بنیاد ملی کلیه (Kidney Foundation) هشدار میدهد که بیماران کلیوی، به ویژه کسانی که در مراحل ۳ تا ۵ بیماری هستند یا دیالیز میشوند، باید مصرف انار را به شدت محدود یا حذف کنند. همچنین افرادی که از داروهای دیورتیک نگهدارنده پتاسیم (مانند اسپیرونولاکتون) استفاده میکنند نیز باید در مصرف انار بسیار محتاط باشند، زیرا این داروها خودشان سطح پتاسیم را بالا نگه میدارند و انار حکم تیر خلاص را خواهد داشت.
انار، زرشک یا چغندر: کدام قویتر است؟
در میدان رقابت درمانهای طبیعی فشار خون، انار تنها نیست. رقبای قدرتمندی مانند زرشک و چغندر (لبو) نیز حضور دارند. تحلیلهای تطبیقی نشان میدهد که هر کدام از اینها پروفایل اثرگذاری متفاوتی دارند. آب زرشک به دلیل داشتن آلکالوئیدی به نام “بربرین”، اثر وازودیلاتوری (گشادی رگ) بسیار سریعی دارد. اگر به دنبال اثرگذاری سریعتر هستید، زرشک ممکن است کمی جلوتر باشد، اما انار قهرمان “دوام و حفاظت” است. انار به دلیل داشتن آنتیاکسیدانهای پیچیدهتر، اثر محافظتی طولانیمدتتری بر دیواره عروق دارد و از تخریب ساختاری رگها جلوگیری میکند.
از سوی دیگر، آب چغندر به دلیل محتوای بسیار بالای “نیترات”، قویترین کاهنده فشار خون در کوتاهمدت محسوب میشود. نیترات موجود در چغندر در بدن مستقیماً به اکسید نیتریک تبدیل میشود و میتواند فشار خون را تا ۱۰ میلیلیتر جیوه در عرض چند ساعت پایین بیاورد. اما نقطه قوت انار در اثرات چندوجهی آن است: هم آنزیم ACE را مهار میکند (مثل دارو)، هم سلامت اندوتلیوم را تضمین میکند و هم با کاهش کلسترول، ریسک کلی قلب را پایین میآورد.
یک رویکرد هوشمندانه که در برخی مطالعات بالینی تطبیقی به آن اشاره شده، استفاده از اثر سینرژیک (همافزایی) است. ترکیب آب انار و زرشک میتواند هر دو مسیر بیولوژیک (مهار آنزیمی و اتساع مستقیم عروقی) را فعال کند. با این حال، انتخاب بین این گزینهها باید بر اساس طبع بیمار و وضعیت گوارشی او باشد؛ چرا که زرشک طبع سردتر و خشکتری نسبت به انار دارد و ممکن است برای همه سازگار نباشد.