بر خلاف تصورات رایج که آنژیوگرافی را با جراحیهای سنگین اشتباه میگیرند، نرخ مرگومیر در این روش تشخیصی بسیار ناچیز و طبق آمارهای رسمی بین ۰.۰۸ تا ۰.۱۱ درصد است. این یعنی بیش از ۹۹.۸۹ درصد از بیماران بدون هیچگونه خطر جانی این مرحله را پشت سر میگذارند.
تحلیل آماری ایمنی و نرخ مرگومیر
زمانی که پزشک برای شما یا یکی از نزدیکانتان آنژیوگرافی تجویز میکند، نخستین پرسشی که در ذهن شکل میگیرد، پیرامون امنیت جانی و خطرات احتمالی این اقدام پزشکی است. این نگرانی کاملاً طبیعی است؛ چرا که قلب به عنوان حیاتیترین عضو بدن، همواره با حساسیتهای ویژهای همراه بوده است. با این حال، دادههای علمی و گزارشهای معتبر جهانی تصویری بسیار متفاوت از آنچه در شایعات شنیده میشود، ترسیم میکنند. بر اساس گزارشهای منتشر شده از سوی انجمن قلب آمریکا (ACC/AHA) و مطالعات چاپ شده در ژورنال کالج قلب و عروق آمریکا، آنژیوگرافی عروق کرونر یکی از ایمنترین روشهای تهاجمی در دنیای طب مدرن محسوب میشود. آمارها نشان میدهند که نرخ مرگومیر در آنژیوگرافیهای تشخیصی (زمانی که هدف صرفاً دیدن رگهاست و نه باز کردن آنها) عددی بین ۰.۰۸ درصد تا ۰.۱۱ درصد است. برای درک بهتر این عدد، میتوان گفت که در هر هزار نفر که تحت این بررسی قرار میگیرند، تقریباً ۹۹۹ نفر بدون هیچ مشکل جانی اتاق عمل را ترک میکنند.
نکته بسیار مهمی که باید در تفسیر این آمارها لحاظ شود، تفاوت ماهوی بین آنژیوگرافی تشخیصی و درمانی یا شرایط اورژانسی است. بسیاری از مواردی که منجر به فوت میشود، نه به دلیل خودِ عمل آنژیوگرافی، بلکه ناشی از وضعیت وخیم بیمار در لحظه ورود به بیمارستان است. زمانی که بیمار با سکته قلبی وسیع و در شرایط ناپایدار به اتاق آنژیوگرافی منتقل میشود، خطر مرگ طبیعتاً بالاتر از زمانی است که یک فرد برای بررسی دورهای یا در شرایط انتخابی (Elective) مراجعه میکند. بنابراین، نباید خطرات ناشی از خودِ بیماری قلبی را به حساب خطرات روش تشخیصی گذاشت. آنژیوگرافی یک روش «کمتهاجمی» است، به این معنا که برخلاف جراحی قلب باز، نیازی به بیهوشی عمومی سنگین، برشهای وسیع قفسه سینه و توقف ضربان قلب ندارد. تمام این پروسه صرفاً با ورود یک لوله بسیار باریک از طریق رگ دست یا پا انجام میشود و همین ویژگی، ضریب ایمنی آن را به شدت افزایش داده است.
علاوه بر خطر مرگ، نگرانیهای دیگری مانند سکته مغزی در حین عمل نیز وجود دارد که باید با دقت و شفافیت بررسی شوند. دادههای آماری نشان میدهند که خطر وقوع سکته مغزی در حین آنژیوگرافی بین ۰.۰۷ درصد تا ۰.۱ درصد متغیر است. این عارضه معمولاً زمانی رخ میدهد که پلاکهای چربی جدا شده از دیواره رگها به سمت مغز حرکت کنند. با این حال، با پیشرفت تکنولوژی کاتترها و استفاده از داروهای رقیقکننده خون در حین عمل، این احتمال به حداقل ممکن رسیده است. همچنین نرخ کلی عوارض جانبی عمده، شامل مجموعهای از خطرات قلبی و عروقی، در مطالعات مختلف کمتر از ۱ تا ۲ درصد گزارش شده است. این بدان معناست که آنژیوگرافی با ضریب اطمینان بالای ۹۸ درصد، یک استاندارد طلایی برای تشخیص بیماریهای عروق کرونر به شمار میرود و ترس از آن نباید مانع از انجام این بررسی حیاتی شود.
عوارض شایع: درد و کبودی
پس از اطمینان از امنیت جانی، مسئلهای که بیماران را درگیر میکند، عوارض موضعی و ناراحتیهای فیزیکی پس از عمل است. در این میان، شایعترین عارضهای که بیماران تجربه میکنند، مربوط به قلب نیست، بلکه مرتبط با محل ورود ابزار آنژیوگرافی یا همان کاتتر است. کبودی یا در اصطلاح پزشکی «هماتوم»، واکنشی طبیعی به ورود سوزن و کاتتر به داخل شریان پرفشار است. طبق آمارهای کلینیک معتبر مایو (Mayo Clinic)، هماتوم در روشی که از طریق شریان فمورال (کشاله ران) انجام میشود، در حدود ۲ تا ۵ درصد موارد رخ میدهد. این در حالی است که اگر پزشک از روش رادیال (مچ دست) استفاده کند، به دلیل سطحی بودن شریان و امکان کنترل بهتر خونریزی، این احتمال به شدت کاهش مییابد.
مطالعهای تحت عنوان MATRIX Trial نشان داده است که استفاده از مچ دست برای آنژیوگرافی، احتمال خونریزیهای محل ورود را تا ۶۰ درصد کاهش میدهد. با این حال، حتی در صورت بروز کبودی، این عارضه اغلب خطرناک نیست و صرفاً ظاهری نگرانکننده دارد. درد خفیف و حساسیت به لمس در ناحیه ورود کاتتر امری طبیعی است که معمولاً بین ۳ تا ۷ روز پس از عمل ادامه مییابد و به تدریج برطرف میشود. بدن برای ترمیم سوراخ بسیار ریزی که در شریان ایجاد شده، پلاکتها و عوامل انعقادی را به محل فرا میخواند و این پروسه ممکن است با التهاب مختصر و تغییر رنگ پوست همراه باشد که نباید با عفونت یا خونریزی داخلی اشتباه گرفته شود.
در موارد بسیار نادرتر (کمتر از ۰.۵ درصد)، ممکن است عارضهای به نام سودوآنوریسم (Pseudoaneurysm) رخ دهد. این اصطلاح شاید ترسناک به نظر برسد، اما در واقع به معنای نشت محدود خون از دیواره شریان به بافتهای اطراف است که یک کیسه کوچک خون را تشکیل میدهد. این وضعیت معمولاً با درد مداوم و ضرباندار در محل تزریق خود را نشان میدهد و اغلب با فشار موضعی یا تزریق دارو قابل درمان است. شناخت تفاوت بین یک کبودی ساده که تغییر رنگ بنفش یا زرد دارد با تودهای که سفت، دردناک و ضرباندار است، به بیمار کمک میکند تا دوران نقاهت را با آرامش بیشتری سپری کند و تنها در صورت نیاز واقعی به پزشک مراجعه نماید. نکته کلیدی این است که اکثر این عوارض “موضعی” هستند و هیچ آسیب بلندمدتی به سیستم قلبی و عروقی یا اندام حرکتی بیمار وارد نمیکنند.
آیا ماده رنگی آنژیو خطرناک است؟
یکی دیگر از پرسشهای متداول بیماران، مربوط به مادهای است که در حین آنژیوگرافی تزریق میشود. این ماده که به «ماده حاجب» یا کنتراست (Contrast Media) معروف است، حاوی ید بوده و وظیفه دارد رگهای قلب را در برابر اشعه ایکس قابل رویت کند. زمانی که این ماده تزریق میشود، بیمار احساس گرگرفتگی ناگهانی و کوتاهی در بدن میکند که کاملاً بیخطر است. اما نگرانی اصلی پزشکی در مورد این ماده، تاثیر احتمالی آن بر عملکرد کلیههاست. عارضهای که به نام “نفروپاتی ناشی از کنتراست” (CIN) شناخته میشود، طبق اعلام بنیاد ملی کلیه (National Kidney Foundation)، سومین علت نارسایی حاد کلیه در بیمارستانها است. با این حال، باید توجه داشت که این خطر برای همه یکسان نیست.
ریسک آسیب کلیوی در افراد سالم که عملکرد کلیه نرمالی دارند، تقریباً ناچیز است. خطر واقعی متوجه گروه خاصی از بیماران است: افرادی که کراتینین خون آنها بالاتر از ۱.۵ است، بیماران مبتلا به دیابت طولانیمدت و افراد مسن که دچار کمآبی بدن هستند. مکانیسم اثر بدین صورت است که ماده حاجب باید از طریق کلیهها دفع شود و عبور این ماده غلیظ از لولههای ظریف کلیوی در افرادی که کلیههای ضعیفی دارند، میتواند فشار مضاعفی به این ارگان وارد کند. با این وجود، علم پزشکی راهکار بسیار ساده و موثری برای مقابله با این خطر دارد: هیدراتاسیون یا آبرسانی. سرمتراپی قبل و بعد از عمل، موثرترین روش برای رقیق کردن ادرار و تسریع دفع ماده حاجب است که احتمال آسیب را به حداقل میرساند.
موضوع دیگری که گاهی باعث نگرانی میشود، واکنشهای آلرژیک به ید موجود در ماده حاجب است. برخی افراد تصور میکنند که این حساسیت بسیار شایع است، اما آمارها نشان میدهند که واکنشهای آلرژیک شدید (مانند شوک آنافیلاکسی) بسیار نادر بوده و تنها در ۰.۰۱ تا ۰.۰۴ درصد موارد رخ میدهد. اکثر واکنشها محدود به خارشهای پوستی جزئی یا تهوع گذرا هستند که به سرعت با داروهای ضدحساسیت کنترل میشوند. بنابراین، اگر سابقه حساسیت به غذاهای دریایی یا ید دارید، حتماً باید پیش از عمل به پزشک اطلاع دهید، اما این موضوع نباید مانع انجام آنژیوگرافی شود، زیرا با تزریق داروهای پیشگیرانه (پرمیدیکیشن) میتوان بدن را برای پذیرش ایمن ماده حاجب آماده کرد.
آنژیو از دست خطرناکتر است یا پا؟
انتخاب مسیر ورود کاتتر، یکی از تصمیمات فنی است که تاثیر مستقیمی بر راحتی و ایمنی بیمار دارد. در گذشته تقریباً تمام آنژیوگرافیها از طریق شریان فمورال در کشاله ران انجام میشد، اما امروزه روش رادیال یا همان آنژیوگرافی از مچ دست، به دلیل مزایای ایمنی قابل توجهش، محبوبیت بیشتری یافته است. مقایسه این دو روش نشان میدهد که آنژیوگرافی از طریق دست، نرخ مرگومیر و عوارض خونریزیدهنده کمتری دارد. مطالعه مشهور RIVAL حتی نشان داده است که در بیماران دچار سکته قلبی حاد (STEMI)، استفاده از روش دست منجر به کاهش ۲۹ درصدی مرگومیر شده است. دلیل این امر، کنترل راحتتر خونریزی در مچ دست است؛ چرا که شریان دست روی استخوان قرار دارد و با یک فشار ساده بند میآید، در حالی که شریان ران در عمق بافتهای نرم و عضلانی لگن قرار گرفته و خونریزی در آن میتواند مخفی و حجیم باشد.
علاوه بر ایمنی، راحتی بیمار نیز در روش دست بسیار محسوستر است. بیمارانی که از طریق دست آنژیو میشوند، بلافاصله پس از عمل میتوانند راه بروند و کارهای شخصی خود را انجام دهند و زمان ترخیص آنها اغلب همان روز یا نهایتاً ۴ تا ۶ ساعت بعد است. در مقابل، بیمارانی که از روش پا استفاده میکنند، باید چندین ساعت به صورت طاقباز و بدون حرکت مطلق در تخت بمانند تا از خونریزی جلوگیری شود و معمولاً نیاز به یک شب بستری دارند. این تفاوت در زمان استراحت، برای بیمارانی که دچار کمردرد هستند بسیار حائز اهمیت است.
با وجود تمام مزایای روش دست، هنوز هم در مواردی روش پا (فمورال) الزامی و نجاتبخش است. اگر بیمار نیاز به استفاده از کاتترهای سایز بزرگ داشته باشد (مانند عمل تعویض دریچه قلب به روش TAVI) یا آناتومی رگهای دست بسیار پیچیده و پرپیچواخم باشد، پزشک ناچار است از شریان ران استفاده کند. همچنین در بیمارانی که شوک قلبی دارند و نبض دست آنها ضعیف است، شریان ران دسترسی مطمئنتری ارائه میدهد. نکتهای که درباره روش دست باید دانست، احتمال بسیار نادر اسپاسم عروق یا آسیب عصبی مختصر در ناحیه مچ است که البته در برابر خطرات خونریزی لگنی در روش پا، قابل چشمپوشی است. انتخاب نهایی روش همیشه بر عهده پزشک است که با در نظر گرفتن تعادل بین “راحتی بیمار” و “ضرورتهای فنی” تصمیمگیری میکند.
چه کسانی نباید آنژیو کنند؟
اگرچه آنژیوگرافی یک روش ایمن است، اما عوامل خطر شخصی و ویژگیهای فیزیولوژیک هر بیمار میتواند کفه ترازوی ریسک را تغییر دهد. شناسایی این عوامل پیش از عمل، به تیم پزشکی کمک میکند تا تمهیدات لازم را برای کاهش خطرات بیاندیشند. یکی از مهمترین متغیرها، سن بیمار است. مطالعات نشان دادهاند که سن بالای ۷۵ سال میتواند ریسک بروز عوارض را به طور معناداری افزایش دهد، چرا که رگهای افراد مسنتر معمولاً شکنندهتر و دارای پیچوخمهای بیشتری است که عبور کاتتر را دشوارتر میکند. البته سن بالا به تنهایی منع مطلقی برای آنژیوگرافی نیست، بلکه هشداری برای احتیاط بیشتر است.
گروه دیگری که در دسته “پرخطر” (High Risk) قرار میگیرند، بیماران مبتلا به نارسایی قلبی پیشرفته هستند. وقتی قدرت پمپاژ قلب یا همان کسر جهشی (EF) به زیر ۳۰ درصد میرسد، تحمل قلب در برابر استرسهای ناشی از تزریق ماده حاجب و ورود کاتتر کاهش مییابد. همچنین بیمارانی که در وضعیت شوک کاردیوژنیک قرار دارند، به دلیل ناپایداری همودینامیک، بیشترین ریسک را در حین عمل متحمل میشوند. وجود بیماریهای همزمان مانند بیماری عروق محیطی (PVD) نیز چالشبرانگیز است؛ زیرا گرفتگی رگهای پا میتواند مانع عبور کاتتر از مسیر فمورال شود و پزشک را مجبور به تغییر استراتژی کند.
اختلالات انعقادی خون نیز از مواردی است که باید پیش از عمل به دقت مدیریت شود. بیمارانی که داروهای رقیقکننده خون قوی مانند وارفارین مصرف میکنند و شاخص INR خون آنها بالاست، در معرض خطر خونریزی شدید قرار دارند. در این موارد، معمولاً پزشک دستور قطع موقت دارو یا جایگزینی آن را چند روز قبل از عمل صادر میکند تا انعقاد خون به سطح ایمن بازگردد. نادیده گرفتن این فاکتورها میتواند یک عمل ساده را به یک چالش پزشکی تبدیل کند. بنابراین، ارائه شرح حال دقیق از داروها و سوابق پزشکی به تیم درمان، نقشی کلیدی در امنیت بیمار ایفا میکند.
زنگ خطرهای بعد از آنژیوگرافی
مراقبتهای پس از آنژیوگرافی به اندازه خودِ عمل اهمیت دارند. پس از ترخیص از بیمارستان، مسئولیت پایش علائم هشداردهنده بر عهده بیمار و همراهان اوست. اگرچه اکثر بیماران دوران نقاهت را بدون مشکل سپری میکنند، اما آگاهی از علائم خطر میتواند در موارد نادر، نجاتبخش باشد. یکی از مهمترین نشانههایی که نباید نادیده گرفته شود، تب است. افزایش دمای بدن به بالای ۳۸ درجه سانتیگراد میتواند نشانهای از شروع عفونت در محل ورود کاتتر یا عفونتهای سیستمیک باشد. محل زخم باید روزانه بررسی شود و هرگونه قرمزی گسترشیابنده یا خروج چرک، نیازمند ویزیت فوری است.
تغییرات در اندام تحتانی یا فوقانی (بسته به محل آنژیو) نیز بسیار حیاتی هستند. اگر بیمار احساس کند که دست یا پای مورد نظر ناگهان سرد، بیحس یا رنگپریده شده است، این میتواند نشانهای از ایسکمی (Ischemia) یا انسداد ناگهانی جریان خون باشد. این وضعیت یک اورژانس عروقی محسوب میشود و تاخیر در درمان آن میتواند به آسیب بافتی منجر شود. همچنین توجه به وضعیت فیزیکی محل زخم ضروری است. خونریزی فعال که با فشار بند نمیآید، یا ایجاد تورم ناگهانی و سفت (که نشانه تجمع خون یا هماتوم بزرگ است) باید فوراً به پزشک اطلاع داده شود.
علاوه بر علائم موضعی، علائم عمومی قلبی نیز نباید فراموش شوند. بازگشت درد قفسه سینه، تنگی نفس جدید یا احساس تپش قلب شدید، میتواند هشداری برای بروز مشکلات عروقی یا واکنش به داروها باشد. تمام این موارد، سیگنالهای بدن برای درخواست کمک هستند. در صورت مشاهده هر یک از این علائم، مراجعه به اورژانس بیمارستان (ترجیحاً همان مرکزی که عمل انجام شده) بر درمانهای خانگی ارجحیت دارد. آگاهی و اقدام سریع در این لحظات، حلقه تکمیلکننده زنجیره ایمنی در آنژیوگرافی قلب است.