آنوریسم عروق مغزی، که گاهی با نام‌های آنوریسم مغزی یا آنوریسم داخل جمجمه‌ای نیز شناخته می‌شود، به گشادشدگی یا تورم غیرطبیعی در دیواره یکی از رگ‌های خونی مغز اطلاق می‌گردد. این عارضه، که اغلب به شکل یک کیسه یا حباب کوچک ظاهر می‌شود، ناشی از ضعف در جدار شریان‌های مغزی است. فشار مداوم جریان خون در طول زمان، این بخش ضعیف را به سمت بیرون هل داده و باعث ایجاد برآمدگی می‌شود. این وضعیت می‌تواند بسیار خطرناک باشد، زیرا دیواره نازک آنوریسم ممکن است پاره شده و منجر به خونریزی در مغز گردد که به آن خونریزی زیر عنکبوتیه یا خونریزی داخل مغزی گفته می‌شود. پارگی آنوریسم مغزی یک وضعیت اورژانسی و تهدیدکننده حیات است که می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری از جمله سکته مغزی، آسیب دائمی به بافت‌های مغزی و حتی مرگ را به دنبال داشته باشد. درک جامع از این بیماری، علائم آن، عوامل موثر در بروز و روش‌های درمانی موجود، برای پیشگیری و مدیریت موثر آن حیاتی است.

آنوریسم مغزی چیست؟

آنوریسم مغزی یعنی چه؟ این پرسش اساسی برای بسیاری از افرادی است که با این اصطلاح پزشکی مواجه می‌شوند. در واقع، بیماری آنوریسم مغزی چیست؟ آنوریسم مغزی به برآمدگی یا تورمی در رگ خونی مغز گفته می‌شود که به دلیل ضعف در دیواره شریان ایجاد می‌گردد. این برآمدگی، که با فشار خون پر می‌شود، می‌تواند در هر نقطه‌ای از مغز شکل بگیرد، اما بیشتر در شریان‌های اصلی واقع در قاعده جمجمه، به ویژه در نقاط انشعاب رگ‌های خونی، مشاهده می‌شود. این مناطق به دلیل ساختار خاص خود، مستعد ضعف و تشکیل آنوریسم هستند. اندازه آنوریسم‌ها می‌تواند از بسیار کوچک (حدود یک هشتم اینچ) تا بزرگ (بیش از یک اینچ) متغیر باشد که به آن آنوریسم غول‌پیکر می‌گویند. آنوریسم‌های کوچک‌تر اغلب بدون علامت هستند، اما با بزرگ شدن یا پارگی، می‌توانند مشکلات جدی ایجاد کنند. شیوع آنوریسم مغزی در افراد بین ۳۰ تا ۶۰ سال بیشتر است و زنان نسبت به مردان بیشتر در معرض خطر ابتلا قرار دارند. همچنین، حدود ۱۰ تا ۳۰ درصد از افراد مبتلا به آنوریسم مغزی، دارای آنوریسم‌های متعدد هستند.

علائم آنوریسم مغزی

علائم آنوریسم مغزی بسته به اینکه آنوریسم پاره شده باشد یا خیر، و همچنین اندازه و محل آن، متفاوت است. بسیاری از آنوریسم‌ها، به خصوص آنوریسم‌های کوچک، ممکن است تا زمان پارگی هیچ علامتی از خود نشان ندهند.

نشانه‌های آنوریسم مغزی پاره نشده

آنوریسم مغزی پاره نشده معمولاً علائمی ندارد، مگر اینکه به اندازه کافی بزرگ شده و به بافت‌های مغزی یا اعصاب مجاور فشار وارد کند. در چنین مواردی، علائم زیر ممکن است بروز کنند:
درد بالای چشم یا اطراف آن، احساس کرختی، بی‌حسی یا ضعف در یک طرف صورت، مشکلات بینایی مانند دوبینی، تاری دید یا از دست دادن بینایی، مشکل در تکلم، سردرد (که ممکن است مزمن باشد)، از دست دادن تعادل، و مشکل در تمرکز یا حافظه کوتاه مدت. بزرگ شدن مردمک چشم و گزگز کردن سر یا صورت نیز از دیگر نشانه‌های احتمالی هستند. در صورت مشاهده هر یک از این علائم، مراجعه به پزشک متخصص مغز و اعصاب برای بررسی و تشخیص دقیق ضروری است.

علائم پارگی آنوریسم مغزی

پارگی آنوریسم مغزی یک وضعیت اورژانسی پزشکی است که با علائم ناگهانی و بسیار شدید همراه است. بارزترین و اصلی‌ترین علامت، سردرد ناگهانی و بسیار شدید است که اغلب بیماران آن را “بدترین سردرد عمر” توصیف می‌کنند. این سردرد ممکن است با احساس ضربه به سر همراه باشد. دیگر علائم پارگی آنوریسم مغزی عبارتند از: حالت تهوع و استفراغ شدید، درد و خشکی گردن، حساسیت به نور (فتوفوبیا)، دوبینی یا تاری دید ناگهانی، گیجی ناگهانی، از دست دادن هوشیاری، تشنج، و ضعف در یک طرف بدن یا هر اندامی. در برخی موارد، افتادگی پلک و افزایش فشار خون نیز مشاهده می‌شود. این علائم نیازمند مراجعه فوری به اورژانس هستند، زیرا هرچه زمان از پارگی آنوریسم بیشتر بگذرد، احتمال مرگ یا از کار افتادگی افزایش می‌یابد.

علل و عوامل خطر آنوریسم مغزی

علت دقیق آنوریسم مغزی هنوز به طور کامل مشخص نیست، اما مجموعه‌ای از عوامل ژنتیکی و اکتسابی می‌توانند به ضعف دیواره رگ‌های خونی مغز و در نتیجه تشکیل آنوریسم منجر شوند.

عوامل ژنتیکی و مادرزادی

برخی از آنوریسم‌های مغزی می‌توانند مادرزادی باشند، به این معنی که فرد با نقص مادرزادی در دیواره رگ‌های خونی متولد می‌شود. علاوه بر این، برخی بیماری‌های ژنتیکی و ارثی نیز خطر ابتلا به آنوریسم مغزی را افزایش می‌دهند. این موارد شامل سندرم اهلرز-دنلوس (نوع عروقی)، بیماری کلیه پلی‌کیستیک اتوزومال غالب، سندرم مارفان، دیسپلازی فیبروماسکولار و ناهنجاری‌های شریانی-وریدی مغز (AVM) هستند. سابقه خانوادگی ابتلا به آنوریسم مغزی، به ویژه در بستگان درجه یک مانند والدین، خواهر یا برادر، نیز یک عامل خطر مهم محسوب می‌شود.

عوامل اکتسابی و سبک زندگی

علاوه بر عوامل ژنتیکی، برخی شرایط و عادات زندگی می‌توانند به مرور زمان دیواره شریان‌های مغزی را تضعیف کرده و خطر بروز آنوریسم را افزایش دهند. سیگار کشیدن به طور قابل توجهی خطر ابتلا به آنوریسم مغزی را بالا می‌برد، زیرا مواد مضر موجود در دود تنباکو به دیواره رگ‌های خونی آسیب می‌رساند. فشار خون بالا نیز با افزایش فشار بر دیواره رگ‌ها، احتمال تشکیل آنوریسم را بیشتر می‌کند. سوءمصرف مواد مخدر، به خصوص کوکائین، می‌تواند دیواره رگ‌های خونی را ملتهب کرده و فشار خون را به شدت افزایش دهد. مصرف بیش از حد الکل نیز در این زمینه نقش دارد. افزایش سن، به ویژه بالای ۴۰ سال، نیز یک عامل خطر است، زیرا دیواره رگ‌ها به مرور زمان خاصیت ارتجاعی خود را از دست می‌دهند. جنسیت زن نیز به دلیل کاهش سطح هورمون استروژن پس از یائسگی، با افزایش خطر آنوریسم مغزی مرتبط است. در موارد نادر، آسیب شدید به سر نیز می‌تواند منجر به تشکیل آنوریسم شود.

انواع آنوریسم مغزی

آنوریسم‌های مغزی را می‌توان بر اساس شکل و علت ایجاد به چند نوع اصلی تقسیم کرد که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند.

آنوریسم ساکولار (کیسه‌ای)

آنوریسم ساکولار، که به آن آنوریسم توت نیز گفته می‌شود، شایع‌ترین نوع آنوریسم مغزی است. این نوع به شکل یک کیسه گرد حاوی خون است که از شریان اصلی یا یکی از شاخه‌های آن بیرون زده و از طریق یک گردن کوچک به رگ متصل می‌شود. آنوریسم‌های ساکولار بیشتر در شریان‌های پایه مغز و در بزرگسالان دیده می‌شوند و به دلیل دیواره نازک خود، مستعد پارگی هستند.

آنوریسم دوکی شکل

آنوریسم دوکی شکل زمانی اتفاق می‌افتد که یک بخش از رگ خونی به طور یکنواخت در طول خود گشاد می‌شود و شکلی دوکی مانند به خود می‌گیرد. این نوع آنوریسم معمولاً بر اثر تصلب شرایین (آترواسکلروز) ایجاد می‌شود و برخلاف آنوریسم ساکولار، کمتر مستعد پارگی است، اما می‌تواند جریان خون را مختل کند.

آنوریسم قارچی

آنوریسم قارچی یک نوع نادر است که به دلیل عفونت باکتریایی یا قارچی در دیواره شریان‌های مغز رخ می‌دهد. این عفونت باعث ضعف دیواره رگ شده و منجر به تشکیل آنوریسم می‌شود. آنوریسم‌های قارچی اغلب با سایر بیماری‌های عفونی، مانند عفونت دریچه‌های قلب، همراه هستند.

آنوریسم مادرزادی و میکروآنوریسم

آنوریسم‌های مادرزادی از بدو تولد در فرد وجود دارند و ناشی از ناهنجاری‌های ذاتی در دیواره شریان هستند. میکروآنوریسم‌ها، که به آنوریسم‌های شارکو-بودار نیز معروفند، در عروق کوچک مغزی و اغلب در افراد مبتلا به فشار خون بالا ایجاد می‌شوند. این آنوریسم‌های کوچک معمولاً در نواحی عمقی مغز مانند تالاموس، پل مغزی و عقده‌های قاعده‌ای دیده می‌شوند و می‌توانند باعث خونریزی و سکته مغزی شوند.

تشخیص آنوریسم مغزی

تشخیص آنوریسم مغزی، به ویژه آنوریسم‌های پاره نشده که اغلب بدون علامت هستند، می‌تواند چالش‌برانگیز باشد و نیازمند استفاده از روش‌های تصویربرداری تخصصی است. در صورت بروز علائم مشکوک، به خصوص سردرد شدید ناگهانی، مراجعه فوری به پزشک ضروری است.

روش‌های تصویربرداری پیشرفته

اولین گام در تشخیص، معمولاً انجام سی‌تی اسکن مغز است که می‌تواند خونریزی در مغز را به سرعت شناسایی کند. سی‌تی آنژیوگرافی با تزریق ماده حاجب، تصاویر دقیق‌تری از شریان‌های مغز ارائه می‌دهد و می‌تواند آنوریسم‌های پاره نشده را نیز نشان دهد. ام‌آر‌آی مغزی نیز تصاویر دقیق دو یا سه‌بعدی از مغز فراهم می‌کند و می‌تواند وجود خونریزی یا آنوریسم را مشخص کند. نوع خاصی از ام‌آر‌آی به نام ام‌آر آنژیوگرافی (MRA) جزئیات بیشتری از رگ‌ها را نشان می‌دهد و در تشخیص اندازه، شکل و محل آنوریسم‌های پاره نشده بسیار موثر است. آنژیوگرافی مغزی، که یک روش تهاجمی‌تر است، با قرار دادن کاتتر در یک شریان بزرگ (معمولاً در کشاله ران یا مچ دست) و تزریق ماده حاجب، دقیق‌ترین تصاویر را از شریان‌های مغز و آنوریسم ارائه می‌دهد و اغلب برای تشخیص قطعی و برنامه‌ریزی درمان استفاده می‌شود.

بررسی مایع مغزی نخاعی

در مواردی که علائم پارگی آنوریسم وجود دارد اما سی‌تی اسکن خونریزی را نشان نمی‌دهد، پزشک ممکن است پونکسیون کمری (Lumbar Puncture) را تجویز کند. در این روش، با بیرون کشیدن نمونه‌ای از مایع مغزی نخاعی (CSF) از پشت با سوزن و بررسی آن برای وجود گلبول‌های قرمز خون، می‌توان به تشخیص قطعی خونریزی زیر عنکبوتیه رسید.

راهکارهای درمان آنوریسم مغزی

درمان آنوریسم مغزی به عوامل متعددی از جمله پاره شدن یا پاره نشدن آنوریسم، اندازه، محل، وضعیت عمومی بیمار و سابقه پزشکی او بستگی دارد. هدف اصلی درمان، جلوگیری از پارگی آنوریسم یا کنترل خونریزی و عوارض ناشی از آن است.

درمان آنوریسم پاره شده

پارگی آنوریسم مغزی یک وضعیت اورژانسی است که نیاز به مداخله فوری دارد. دو روش درمانی اصلی برای آنوریسم‌های پاره شده وجود دارد:

جراحی کلیپ‌گذاری
در این روش، جراح مغز و اعصاب با باز کردن بخشی از جمجمه (کرانیوتومی)، به آنوریسم دسترسی پیدا می‌کند. سپس یک گیره فلزی کوچک (کلیپ) را روی گردن آنوریسم قرار می‌دهد تا جریان خون به داخل آن متوقف شده و آنوریسم بسته شود. این روش برای آنوریسم‌های بزرگ‌تر و پیچیده‌تر مناسب است.

درمان اندوواسکولار

این روش کمتر تهاجمی است. جراح یک کاتتر (لوله نازک) را از طریق شریان (معمولاً از مچ دست یا کشاله ران) وارد کرده و آن را به سمت آنوریسم هدایت می‌کند. سپس با استفاده از دستگاه‌های مختلفی مانند کویل‌های پلاتینی (Endovascular Coiling)، استنت‌ها، یا منحرف‌کننده‌های جریان (Flow Diverters)، آنوریسم را از داخل رگ خونی مسدود می‌کند تا جریان خون به آن متوقف شود.

مدیریت دارویی و حمایتی

پس از پارگی آنوریسم، علاوه بر روش‌های تهاجمی، درمان‌های حمایتی و دارویی نیز برای مدیریت علائم و عوارض انجام می‌شود. این شامل استفاده از داروهای گشادکننده عروق برای افزایش جریان خون در ناحیه آسیب‌دیده، داروهای ضدتشنج (مانند لوتیراستام، فنی توئین و والپروئیک اسید) برای کنترل تشنج‌ها، داروهای مسکن برای سردرد، و داروهای مسدودکننده کانال کلسیم (مانند نیمودیپین) برای پیشگیری از وازواسپاسم (تنگی عروق مغزی) است. در صورت بروز هیدروسفالی (تجمع مایع مغزی نخاعی)، ممکن است نیاز به قرار دادن کاتترهای تخلیه یا شانت باشد. توانبخشی شامل فیزیوتراپی، کاردرمانی و گفتاردرمانی نیز بخش مهمی از روند بهبودی است.

درمان آنوریسم پاره نشده

درمان آنوریسم‌های پاره نشده به عوامل مختلفی بستگی دارد و همیشه ضروری نیست. اگر آنوریسم کوچک باشد و علائمی ایجاد نکند، پزشک ممکن است تصمیم به نظارت منظم بر آن با تصویربرداری‌های دوره‌ای بگیرد. اما اگر آنوریسم بزرگ‌تر از ۳ میلی‌متر باشد، در حال رشد باشد، یا در موقعیت پرخطری قرار داشته باشد، درمان برای جلوگیری از پارگی توصیه می‌شود. روش‌های درمانی مشابه آنوریسم پاره شده شامل جراحی کلیپ‌گذاری و درمان اندوواسکولار (کویل‌گذاری یا استفاده از منحرف‌کننده‌های جریان) هستند. تصمیم‌گیری در مورد بهترین روش درمانی با توجه به ابعاد، موقعیت، و شرایط کلی آنوریسم و همچنین سن و وضعیت سلامت عمومی بیمار، با مشورت متخصص مغز و اعصاب انجام می‌شود. کنترل دقیق فشار خون و ترک سیگار نیز از اقدامات حیاتی در مدیریت آنوریسم‌های پاره نشده است.

درصد موفقیت و ملاحظات درمانی

درصد موفقیت عمل آنوریسم مغزی به عوامل متعددی بستگی دارد، از جمله اندازه و محل آنوریسم، تجربه جراح، و وضعیت عمومی بیمار. به عنوان مثال، برخی مطالعات نشان داده‌اند که درصد موفقیت جراحی کلیپ‌گذاری به طور متوسط در حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد است. با این حال، هر دو روش جراحی و اندوواسکولار دارای فواید و عوارض خاص خود هستند. انتخاب روش درمانی باید با دقت و بر اساس ارزیابی جامع توسط تیم پزشکی متخصص صورت گیرد.

عوارض آنوریسم مغزی

آنوریسم مغزی، به ویژه در صورت پارگی، می‌تواند منجر به عوارض جدی و گاهی جبران‌ناپذیری شود که بر کیفیت زندگی بیمار تأثیر عمیقی می‌گذارد.

عوارض حاد پس از پارگی

پس از پارگی آنوریسم، خونریزی تنها چند ثانیه طول می‌کشد، اما می‌تواند آسیب مستقیم به سلول‌های مغزی وارد کند و فشار داخل جمجمه را به شدت افزایش دهد. اگر این فشار بیش از حد بالا رود، جریان خون و اکسیژن به مغز مختل شده و می‌تواند منجر به از دست دادن هوشیاری و حتی مرگ شود. عوارض حاد دیگر شامل خونریزی مجدد است؛ آنوریسمی که یک بار پاره شده، در معرض خطر بالای خونریزی مجدد قرار دارد که معمولاً خطرناک‌تر از خونریزی اولیه است. وازواسپاسم، یا تنگی نامنظم رگ‌های خونی مغز، یکی دیگر از عوارض شایع است که پس از پارگی آنوریسم رخ می‌دهد و می‌تواند جریان خون به سلول‌های مغزی را کاهش داده و منجر به سکته ایسکمیک شود. هیدروسفالی، تجمع مایع مغزی نخاعی در مغز، نیز می‌تواند به دلیل انسداد مسیر گردش مایع توسط خون ایجاد شده و فشار داخل مغز را افزایش دهد. هیپوناترمی، کاهش سطح سدیم خون، نیز ممکن است به دلیل آسیب به هیپوتالاموس پس از خونریزی زیر عنکبوتیه رخ دهد و باعث ورم سلول‌های مغزی شود.

عوارض بلندمدت و مراحل بهبودی

عوارض بلندمدت آنوریسم مغزی می‌توانند جسمی یا روانی باشند و بسته به ناحیه آسیب‌دیده مغز متفاوت هستند. این عوارض شامل افسردگی، سردردهای مزمن، از دست دادن حافظه و فراموشی، مشکلات فیزیکی مانند ضعف عضلانی، مشکل در راه رفتن و از دست رفتن هماهنگی بین عضلات، خستگی جسمی و روانی، و از دست رفتن تعادل بدن می‌شوند. روند بهبودی پس از پارگی آنوریسم به سه مرحله تقسیم می‌شود: مرحله پیش بیمارستانی (که اغلب نادیده گرفته می‌شود و میزان مرگ و میر بالایی دارد)، مرحله کوتاه مدت (از زمان بستری تا شش ماه که شامل خطراتی مانند خونریزی مجدد، وازواسپاسم و هیدروسفالی است) و مرحله دراز مدت (پس از شش ماه که همچنان خطر خونریزی مجدد وجود دارد). مدیریت این عوارض نیازمند مراقبت‌های پزشکی مداوم و برنامه‌های توانبخشی جامع است.

پیشگیری از آنوریسم مغزی

اگرچه همیشه نمی‌توان از آنوریسم مغزی جلوگیری کرد، اما با اتخاذ برخی اقدامات پیشگیرانه و تغییرات در سبک زندگی می‌توان خطر ابتلا به آن و همچنین خطر پارگی آنوریسم‌های موجود را به طور قابل توجهی کاهش داد.

یکی از مهم‌ترین اقدامات، ترک سیگار است. سیگار کشیدن به دیواره رگ‌های خونی آسیب می‌رساند و خطر تشکیل و پارگی آنوریسم را به شدت افزایش می‌دهد. کنترل فشار خون بالا نیز حیاتی است. حفظ فشار خون در محدوده طبیعی از طریق رژیم غذایی سالم (کاهش مصرف نمک و افزایش میوه‌ها و سبزیجات)، ورزش منظم، حفظ وزن سالم و در صورت لزوم، مصرف داروهای تجویز شده توسط پزشک، می‌تواند فشار بر دیواره رگ‌ها را کاهش دهد. تعدیل مصرف الکل و اجتناب کامل از سوءمصرف مواد مخدر، به ویژه کوکائین، نیز از دیگر اقدامات مهم پیشگیرانه است، زیرا این مواد می‌توانند باعث افزایش ناگهانی و خطرناک فشار خون شوند. مدیریت استرس از طریق تکنیک‌های آرامش‌بخش مانند مدیتیشن، یوگا یا فعالیت‌های تفریحی نیز می‌تواند به سلامت عمومی عروق کمک کند. در افرادی که سابقه خانوادگی آنوریسم مغزی یا بیماری‌های ژنتیکی مرتبط دارند، مشورت با پزشک در مورد غربالگری‌های دوره‌ای می‌تواند به تشخیص زودهنگام و مدیریت مناسب کمک کند.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

شناخت زمان مناسب برای مراجعه به پزشک در مورد آنوریسم مغزی از اهمیت بالایی برخوردار است. آنوریسم‌های مغزی در نتیجه نازک شدن دیواره سرخرگ‌ها ایجاد می‌شوند و اگرچه می‌توانند در هر نقطه‌ای از مغز ظاهر شوند، اما بیشتر در شریان‌های قاعده مغز دیده می‌شوند.

در صورت بروز هر یک از علائم زیر، به ویژه سردرد ناگهانی و بسیار شدید که تا به حال تجربه نکرده‌اید، باید فوراً با اورژانس تماس گرفته و به نزدیک‌ترین مرکز درمانی مراجعه کنید: سردرد ناگهانی و شدید، از دست دادن هوشیاری، تشنج، سفتی گردن، تهوع و استفراغ ناگهانی، دوبینی یا تاری دید ناگهانی، گیجی یا ضعف در یک طرف بدن. این علائم می‌توانند نشان‌دهنده پارگی آنوریسم مغزی باشند که یک وضعیت اورژانسی و تهدیدکننده حیات است.

اگر علائمی مانند سردردهای مزمن، درد بالای چشم یا اطراف آن، اختلالات بینایی (مانند دوبینی یا کاهش بینایی)، بی‌حسی یا ضعف در یک طرف صورت، مشکل در تکلم، یا مشکلات حافظه کوتاه مدت را تجربه می‌کنید، باید در اسرع وقت به پزشک متخصص مغز و اعصاب مراجعه کنید. این علائم ممکن است نشان‌دهنده وجود آنوریسم مغزی پاره نشده باشند که نیاز به بررسی و تشخیص دقیق دارد، حتی اگر در حال حاضر خطر پارگی فوری وجود نداشته باشد. تشخیص زودهنگام و مدیریت مناسب می‌تواند از عوارض جدی‌تر در آینده جلوگیری کند.