قرص پروپرانولول (که با نام تجاری ایندرال شناخته می‌شود) با دوزهای رایج ۱۰، ۲۰ و ۴۰ میلی‌گرم، به عنوان اصلی‌ترین داروی خط اول برای کنترل علائم فیزیکی اضطراب و تپش قلب شناخته می‌شود که طبق پروتکل‌های درمانی، با مسدود کردن گیرنده‌های آدرنالین عمل می‌کند. انتخاب میان این دارو و گزینه‌های آرام‌بخش قوی‌تر مانند کلردیازپوکسید، کاملاً وابسته به تشخیص ریشه تپش قلب (فیزیکی یا عصبی) است که در این بررسی دقیق پزشکی به تحلیل مکانیسم و استنادهای علمی آن‌ها می‌پردازیم.

تالیف: دکتر ارشیا رادمنش – پژوهشگر فارماکوتراپی

قرص پروپرانولول (ایندرال) برای تپش قلب و استرس

هنگامی که فردی با شکایت تپش قلب ناشی از موقعیت‌های استرس‌زا به مراکز درمانی مراجعه می‌کند، نخستین گزینه‌ای که در پروتکل‌های دارویی مد نظر قرار می‌گیرد، دسته داروهای مسدودکننده گیرنده بتا یا بتابلاکرها است. در میان این گروه دارویی، پروپرانولول (Propranolol) جایگاه ویژه‌ای دارد و به عنوان رایج‌ترین دارو برای کنترل علائم جسمانی اضطراب نظیر لرزش دست‌ها و کوبش قفسه سینه تجویز می‌شود. طبق داده‌های منتشر شده توسط مایو کلینیک (Mayo Clinic) در سال ۲۰۲۴، دوزهای استاندارد و معمول این دارو برای مدیریت این شرایط شامل دوزهای ۱۰، ۲۰ و ۴۰ میلی‌گرم است که بسته به شدت علائم و وزن بیمار تنظیم می‌شود. اهمیت این دوزبندی در آن است که پزشک می‌تواند با کمترین مقدار مؤثر، کنترل علائم را آغاز کند تا از افت ناگهانی فشار خون جلوگیری شود.

درک دقیق نحوه عملکرد بتابلاکرها در کاهش ضربان قلب نیازمند شناخت فیزیولوژی سیستم عصبی سمپاتیک است. زمانی که بدن در وضعیت تنش یا استرس قرار می‌گیرد، هورمون‌هایی مانند آدرنالین (اپی‌نفرین) و نورآدرنالین در خون آزاد می‌شوند. این هورمون‌ها با اتصال به گیرنده‌های بتا در عضله قلب، فرمان افزایش ضربان و پمپاژ شدیدتر خون را صادر می‌کنند. بر اساس گزارش وب‌سایت پزشکی WebMD در سال ۲۰۲۳، مکانیسم اثر پروپرانولول دقیقاً در همین نقطه اتفاق می‌افتد؛ این دارو با اشغال کردن و مسدود سازی گیرنده‌های آدرنالین در بافت قلب، مانع از نشستن هورمون‌های استرس بر روی این گیرنده‌ها می‌شود. نتیجه این فرآیند بیوشیمیایی، کاهش تعداد ضربان قلب و پایین آمدن فشار خون است که فرد آن را به صورت آرام شدن تپش‌های کوبنده احساس می‌کند. این دارو در واقع جلوی فرمان “جنگ یا گریز” را در سطح قلب می‌گیرد، حتی اگر ذهن فرد هنوز درگیر نگرانی باشد.

یکی از پارامترهای حیاتی برای بیماران، مدت زمان شروع اثر دارو است. بسیاری از افرادی که دچار حملات تپش قلب می‌شوند، نیاز به یک مداخله سریع دارند. طبق اطلاعات دارویی وب‌سایت Drugs.com در سال ۲۰۲۴، شروع اثر پروپرانولول پس از مصرف خوراکی معمولاً بین ۳۰ تا ۶۰ دقیقه زمان می‌برد. این بازه زمانی نشان می‌دهد که اگرچه این دارو برای کنترل علائم حاد بسیار کارآمد است، اما اثربخشی آن آنی نیست و باید فرصت کافی برای جذب گوارشی و ورود به جریان خون به آن داده شود. اوج اثر دارو معمولاً بین ۱ تا ۴ ساعت پس از مصرف رخ می‌دهد که در این زمان بیمار بیشترین میزان آرامش قلبی را تجربه خواهد کرد.

با وجود اثربخشی بالا، مصرف پروپرانولول برای همه افراد ایمن نیست و هشدارهای جدی در مورد آن وجود دارد. انجمن قلب آمریکا (American Heart Association) در دستورالعمل‌های سال ۲۰۲۳ خود صراحتاً اعلام کرده است که مصرف این دارو در بیماران مبتلا به آسم و بیماری‌های انسدادی مزمن ریه (COPD) ممنوع است. دلیل این ممنوعیت آن است که گیرنده‌های بتا نه تنها در قلب، بلکه در راه‌های هوایی و ریه‌ها نیز وجود دارند. مسدود شدن این گیرنده‌ها در ریه می‌تواند منجر به انقباض عضلات صاف نایژه‌ها و اسپاسم برونش شود که برای یک بیمار آسمی می‌تواند حمله تنفسی خطرناکی را رقم بزند. بنابراین، پزشکان پیش از تجویز این دارو، حتماً تاریخچه تنفسی بیمار را بررسی می‌کنند تا از بروز چنین عوارض ناخواسته‌ای پیشگیری کنند.

کلردیازپوکسید و آلپرازولام: آرام‌بخش‌های قوی

در شرایطی که تپش قلب ریشه عمیقاً عصبی دارد و با اضطراب فراگیر همراه است، پزشکان ممکن است به سراغ دسته دارویی بنزودیازپین‌ها بروند. این داروها عملکردی متفاوت از بتابلاکرها دارند و هدف اصلی آن‌ها سیستم عصبی مرکزی است. کلردیازپوکسید (Chlordiazepoxide) یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین اعضای این خانواده است. بر اساس اطلاعات پایگاه داده MedlinePlus در سال ۲۰۲۴، این دارو اغلب با دوزهای ۵ یا ۱۰ میلی‌گرم برای کنترل اضطراب‌های شدید که منجر به علائم جسمانی نظیر تپش قلب می‌شوند، تجویز می‌گردد. کلردیازپوکسید با داشتن نیمه‌عمر طولانی‌تر نسبت به برخی دیگر از هم‌خانواده‌هایش، ثبات بیشتری در خون ایجاد می‌کند و برای کنترل مداوم سطوح اضطراب در طول روز گزینه مناسبی محسوب می‌شود.

در سمت دیگر این طیف، داروی آلپرازولام (با نام تجاری زاناکس) قرار دارد که پروفایل اثر متفاوتی را ارائه می‌دهد. طبق برچسب‌گذاری و اطلاعات رسمی سازمان غذا و دارو (FDA Labeling) در سال ۲۰۲۲، آلپرازولام دارای شروع اثر بسیار سریع‌تری است و به طور خاص برای مدیریت حملات پانیک (Panic Attack) کاربرد دارد. حملات پانیک دوره‌هایی از ترس شدید و ناگهانی هستند که با تپش قلب بسیار تند، تعریق و احساس مرگ قریب‌الوقوع همراه می‌شوند. با این حال، FDA هشدار می‌دهد که این سرعت اثر بالا، با پتانسیل وابستگی و اعتیاد بالایی نیز همراه است. بدن انسان به سرعت نسبت به اثرات آرام‌بخشی آلپرازولام تحمل پیدا می‌کند و بیمار ممکن است برای رسیدن به همان سطح از آرامش، نیاز به افزایش دوز پیدا کند که این چرخه می‌تواند منجر به وابستگی دارویی شود.

تفاوت بنیادین میان داروهایی نظیر پروپرانولول و بنزودیازپین‌ها در محل اثرگذاری آن‌هاست. در حالی که پروپرانولول مستقیماً روی گیرنده‌های قلب اثر می‌گذارد، بنزودیازپین‌ها مسیری غیرمستقیم را طی می‌کنند. طبق تحلیل‌های ارائه شده توسط انتشارات سلامت هاروارد (Harvard Health) در سال ۲۰۲۳، این داروها (کلردیازپوکسید و آلپرازولام) مستقیماً روی عضله قلب اثر نمی‌گذارند؛ بلکه مکانیسم آن‌ها شامل سرکوب فعالیت سیستم عصبی مرکزی (CNS) است. این داروها با اتصال به گیرنده‌های خاصی در مغز، اثرات مهاری را تقویت کرده و تحریک‌پذیری نورون‌ها را کاهش می‌دهند. نتیجه این “آرام‌سازی مغزی”، کاهش سیگنال‌های اضطرابی ارسالی از مغز به اندام‌هاست که در پی آن، ضربان قلب نیز به عنوان یک پاسخ ثانویه آرام می‌گیرد. این تمایز برای پزشکان بسیار مهم است، زیرا اگر تپش قلب ناشی از یک اختلال الکتریکی در خودِ قلب باشد، آرام‌بخش‌های مغزی درمان قطعی نخواهند بود.

قرص‌های گیاهی ضد استرس و تپش قلب

بسیاری از بیماران به دلیل نگرانی از عوارض جانبی داروهای شیمیایی یا تمایل به روش‌های درمانی ملایم‌تر، به دنبال گزینه‌های گیاهی و مکمل‌ها هستند. خوشبختانه تحقیقات علمی متعددی اثربخشی برخی از این ترکیبات را تایید کرده‌اند. یکی از شاخص‌ترین این گیاهان، سنبل‌الطیب (Valerian Root) است. طبق گزارش موسسه ملی سلامت آمریکا (NIH) در سال ۲۰۲۳، قرص‌های حاوی عصاره والرین (که با نام‌های تجاری مختلفی مانند Valeripol در بازار موجود هستند) مکانیزمی مشابه با برخی داروهای آرام‌بخش شیمیایی دارند. مواد موثره موجود در ریشه این گیاه باعث افزایش سطح گاما آمینوبوتیریک اسید (GABA) در فضای سیناپسی مغز می‌شوند. گابا یک پیام‌رسان عصبی بازدارنده است که فعالیت‌های عصبی اضافی را سرکوب می‌کند و بدین ترتیب باعث ایجاد حس آرامش و کاهش تحریک‌پذیری عصبی می‌شود که می‌تواند تپش قلب ناشی از استرس را تسکین دهد.

گیاه دیگری که در این حوزه مورد توجه قرار گرفته، گل ساعتی (Passionflower) است. مطالعات بالینی منتشر شده در ژورنال داروسازی بالینی (Journal of Clinical Pharmacy) در سال ۲۰۲۱ نشان داده‌اند که عصاره گل ساعتی در درمان اختلال اضطراب عمومی (GAD) اثری قابل مقایسه با داروی اگزازپام دارد. نکته قابل توجه در این مطالعه آن بود که بیمارانی که از گل ساعتی استفاده کرده بودند، عوارض جانبی کمتری نظیر خواب‌آلودگی شدید و اختلال در عملکرد روزانه را نسبت به گروه مصرف‌کننده اگزازپام گزارش کردند. این ویژگی باعث می‌شود گل ساعتی گزینه‌ای مناسب برای افرادی باشد که نیاز به کنترل اضطراب و تپش قلب در طول روز دارند، بدون آنکه هوشیاری خود را کاملاً از دست بدهند.

علاوه بر گیاهان دارویی، نقش مواد معدنی در تنظیم ریتم قلب نیز غیرقابل انکار است. منیزیم (Magnesium) یکی از الکترولیت‌های حیاتی برای عملکرد صحیح سیستم هدایتی قلب است. بر اساس اطلاعات پزشکی Healthline در سال ۲۰۲۴، کمبود منیزیم یکی از علل شایع و پنهان تپش قلب و آریتمی‌های خفیف محسوب می‌شود. این عنصر در تنظیم پمپ‌های یونی سلول‌های قلبی نقش دارد و کمبود آن می‌تواند باعث تحریک‌پذیری بیش از حد عضله قلب شود. استفاده از مکمل‌هایی نظیر سیترات منیزیم، علاوه بر جبران این کمبود، به دلیل خاصیت شل‌کنندگی عضلانی، می‌تواند به آرامش کلی بدن و تنظیم ریتم قلب کمک شایانی کند. البته تشخیص کمبود منیزیم باید با آزمایش خون تایید شود تا از مصرف بیش از حد و مسمومیت جلوگیری گردد.

چه زمانی تپش قلب خطرناک است؟

تمایز قائل شدن میان تپش قلب ناشی از استرس و تپش قلبی که نشانه‌ای از یک بیماری خطرناک است، مهارتی حیاتی محسوب می‌شود. کلینیک کلیولند (Cleveland Clinic) در راهنماهای تشخیصی سال ۲۰۲۴ خود، علائم خطر یا همان “Red Flags” را به وضوح مشخص کرده است. اگر تپش قلب همراه با درد قفسه سینه (به خصوص دردی که به دست چپ یا فک انتشار می‌یابد)، تنگی نفس شدید، یا غش کردن و از دست دادن هوشیاری (Syncope) باشد، دیگر نباید آن را به حساب استرس گذاشت. این علائم نشان‌دهنده یک وضعیت اورژانس پزشکی هستند که ممکن است ناشی از اختلالات ایسکمیک قلب یا آریتمی‌های کشنده باشد و نیاز به مراجعه فوری به بخش اورژانس دارد. در چنین شرایطی، مصرف خودسرانه قرص‌های آرام‌بخش یا بتابلاکرها می‌تواند تشخیص را به تاخیر انداخته و جان بیمار را به خطر بیندازد.

یکی دیگر از مواردی که در تشخیص افتراقی تپش قلب اهمیت دارد، بررسی عملکرد غده تیروئید است. انجمن تیروئید آمریکا (American Thyroid Association) در سال ۲۰۲۳ تاکید کرده است که پرکاری تیروئید (Hyperthyroidism) یکی از علل اصلی تپش قلب‌های مقاوم به درمان است. در این بیماری، غده تیروئید مقادیر زیادی هورمون تیروکسین تولید می‌کند که متابولیسم بدن را به شدت بالا برده و قلب را وادار به کار بیش از حد می‌کند. نکته کلیدی اینجاست که تپش قلب ناشی از پرکاری تیروئید با داروهای آرام‌بخش درمان نمی‌شود؛ درمان اصلی در این موارد استفاده از داروهای ضد تیروئید مانند “متی‌مازول” است که تولید هورمون را مهار می‌کند. بنابراین، انجام آزمایش‌های تیروئید (TSH, T3, T4) برای هر بیماری که با شکایت تپش قلب مزمن مراجعه می‌کند، یک ضرورت پزشکی است.

کم‌خونی یا آنمی نیز یکی از عوامل زمینه ساز تپش قلب است که اغلب نادیده گرفته می‌شود. طبق دستورالعمل‌های سازمان جهانی بهداشت (WHO Guidelines)، در شرایط آنمی فقر آهن، خون توانایی کافی برای حمل اکسیژن به بافت‌ها را ندارد. قلب برای جبران این کمبود اکسیژن، مجبور است سریع‌تر و قوی‌تر بتپد تا خون بیشتری را در واحد زمان به گردش درآورد. بیمار این فعالیت جبرانی قلب را به صورت تپش قلب احساس می‌کند. در این سناریو، درمان تپش قلب با بتابلاکرها اشتباه است، زیرا مکانسیم جبرانی بدن را سرکوب می‌کند. راه حل صحیح و درمانی، تجویز مکمل‌های آهن مانند فروس سولفات (Ferrous Sulfate) و رفع علت کم‌خونی است تا اکسیژن‌رسانی بهبود یافته و ضربان قلب به حالت طبیعی بازگردد.

نحوه مصرف قرص‌های ضد تپش قلب

رعایت دقیق پروتکل‌های مصرف دارو، ضامن اثربخشی و ایمنی درمان است. در مورد پروپرانولول، الگوی مصرف معمولاً شامل ۲ تا ۳ بار استفاده در روز است، چرا که نیمه‌عمر این دارو نسبتاً کوتاه است و برای حفظ اثر آن در خون نیاز به تکرار دوز وجود دارد. وب‌سایت دارویی Medscape در سال ۲۰۲۴ نکته‌ای ظریف در مورد جذب این دارو را یادآور می‌شود: مصرف پروپرانولول همراه با غذا می‌تواند جذب آن را افزایش دهد. غذا باعث افزایش جریان خون به کبد می‌شود و از آنجا که پروپرانولول متابولیسم کبدی بالایی دارد، تغییرات در جریان خون کبد می‌تواند بر میزان داروی فعال در بدن تاثیر بگذارد. بنابراین، ثبات در نحوه مصرف (همیشه با غذا یا همیشه با معده خالی) برای جلوگیری از نوسانات اثر دارو توصیه می‌شود.

یکی از جدی‌ترین هشدارها در مورد داروهای بتابلاکر، پدیده‌ای به نام “اثر بازگشتی” (Rebound Effect) است. هشدارهای FDA صراحتاً بیان می‌کنند که قطع ناگهانی بتابلاکرها می‌تواند بسیار خطرناک باشد. زمانی که بیمار برای مدتی از این داروها استفاده می‌کند، بدن برای جبران اثر مسدودکنندگی دارو، تعداد گیرنده‌های آدرنالین را در سطح سلول‌های قلب افزایش می‌دهد (پدیده Up-regulation). اگر دارو به طور ناگهانی قطع شود، این تعداد زیاد گیرنده‌ها به یکباره در معرض آدرنالین قرار می‌گیرند و واکنشی شدید ایجاد می‌کنند. این وضعیت می‌تواند منجر به “تپش قلب واکنشی” بسیار شدیدتر از قبل، درد قفسه سینه و حتی در موارد نادر حمله قلبی شود. به همین دلیل، کاهش دوز این داروها باید بسیار تدریجی و طی مدت ۱ تا ۲ هفته تحت نظارت پزشک انجام شود.

در مورد مصرف بنزودیازپین‌ها نیز تداخلات دارویی و غذایی نقشی حیاتی در ایمنی بیمار دارند. موسسه ملی سوء مصرف الکل و الکلیسم (NIAAA) در سال ۲۰۲۳ هشداری جدی در مورد مصرف همزمان الکل و بنزودیازپین‌ها منتشر کرد. هر دو ماده (الکل و داروهایی مثل آلپرازولام) سرکوب‌کننده سیستم عصبی مرکزی هستند. مصرف همزمان آن‌ها اثرات یکدیگر را تشدید کرده (سینرژیسم) و می‌تواند منجر به خواب‌آلودگی شدید، اختلال در قضاوت، و در موارد خطرناک‌تر، سرکوب مرکز تنفس در مغز و ایست تنفسی شود. این خطر به قدری جدی است که بیماران باید از هرگونه مصرف الکل در طول دوره درمان با این داروها اکیداً خودداری کنند تا از بروز حوادث غیرقابل جبران جلوگیری شود.