ترومبوز سیاهرگ عمقی که با نام اختصاری DVT نیز شناخته میشود، به وضعیتی پزشکی اطلاق میگردد که در آن یک لخته خونی در داخل یکی از سیاهرگهای عمقی بدن تشکیل میشود. این سیاهرگها، برخلاف رگهای سطحی که نزدیک به پوست قرار دارند، در عمق عضلات جای گرفتهاند. اگرچه این عارضه میتواند در هر بخشی از بدن رخ دهد، اما شایعترین محل تشکیل آن، سیاهرگهای اندام تحتانی، به خصوص در ساق پا و ران است. تشکیل این لختهها میتواند جریان طبیعی خون را به صورت جزئی یا کامل مسدود کرده و منجر به بروز عوارض جدی شود. درک صحیح این بیماری، عوامل ایجادکننده آن و روشهای پیشگیری و درمان، نقشی حیاتی در حفظ سلامت سیستم قلبی-عروقی ایفا میکند.
ترومبوز سیاهرگی عمقی چیست؟
ترومبوز سیاهرگی یک بیماری قلبی و عروقی است که در آن لختههای خون، که به آنها ترومبوز گفته میشود، مسیر گردش خون را در وریدهای اصلی بدن مسدود میکنند. این لختهها معمولاً در پاها شکل میگیرند اما احتمال وقوع آن در بازوها، لگن و حتی سیاهرگهای مغز و کبد نیز وجود دارد. اهمیت این بیماری از آن جهت است که اگر لخته خون از دیواره رگ جدا شود، میتواند از طریق جریان خون به ریهها برسد و با مسدود کردن شریانهای ریوی، عارضهای مرگبار به نام آمبولی ریه را ایجاد کند. به همین دلیل، تشخیص به موقع و درمان صحیح ترومبوز سیاهرگی از اهمیت ویژهای برخوردار است.
علل ایجاد ترومبوز سیاهرگی
مکانیسم اصلی تشکیل لخته در عروق خونی را میتوان در سه عامل اساسی خلاصه کرد که به سهگانه ویرشو معروف است. این سه عامل شامل رکود یا کندی جریان خون، افزایش قابلیت انعقادپذیری خون و آسیب به دیواره داخلی رگ خونی است. هر شرایطی که یک یا چند مورد از این عوامل را تحت تأثیر قرار دهد، میتواند زمینه را برای بروز ترومبوز سیاهرگی فراهم کند. برای مثال، بیحرکتی طولانیمدت باعث کند شدن جریان خون میشود، برخی بیماریهای ژنتیکی یا مصرف داروها انعقادپذیری خون را افزایش میدهند و اعمال جراحی یا آسیبهای فیزیکی میتوانند به دیواره رگ صدمه بزنند.
عوامل خطرآفرین در بروز DVT
طیف گستردهای از شرایط و عوامل میتوانند خطر ابتلا به ترومبوز سیاهرگ عمقی را افزایش دهند. بیحرکتی طولانیمدت، مانند استراحت مطلق پس از جراحیهای بزرگ به ویژه جراحیهای ارتوپدی لگن و پا، یا نشستنهای طولانی در طول سفرهای هوایی و زمینی، یکی از اصلیترین دلایل است. افزایش سن، به خصوص بالای ۴۰ سال، خطر بروز این عارضه را بیشتر میکند. اضافه وزن و چاقی نیز با افزایش فشار بر وریدهای پا و لگن، یک عامل خطر مهم محسوب میشود.
بارداری و دوره پس از زایمان به دلیل تغییرات هورمونی و فشار رحم بر عروق، احتمال تشکیل لخته را بالا میبرد. مصرف برخی داروها مانند قرصهای ضدبارداری خوراکی و هورموندرمانی جایگزین که حاوی استروژن هستند، میتواند قابلیت انعقاد خون را افزایش دهد. ابتلا به بیماریهای زمینهای مانند سرطان، نارسایی قلبی، بیماریهای التهابی روده و برخی اختلالات خونی ارثی که موجب غلظت خون میشوند، نیز از دیگر عوامل خطرآفرین هستند. سابقه شخصی یا خانوادگی ابتلا به DVT، آسیب به وریدها در اثر شکستگی یا ضربه، و همچنین استعمال دخانیات نیز شانس ابتلا را به طور قابل توجهی افزایش میدهند.
علائم و نشانههای ترومبوز سیاهرگ عمقی
نکته قابل توجه در مورد ترومبوز سیاهرگ عمقی این است که گاهی ممکن است هیچ علامت مشخصی نداشته باشد. با این حال، در بسیاری از موارد، علائم در اندام درگیر بروز میکنند. تورم در یک پا یا بازو، که گاهی به طور ناگهانی اتفاق میافتد، یکی از شایعترین نشانههاست. درد یا حساسیت در ناحیه درگیر، که اغلب در ساق پا شروع شده و ممکن است به صورت گرفتگی یا درد مبهم توصیف شود، از دیگر علائم است.
احساس گرما در ناحیهای که متورم و دردناک است و تغییر رنگ پوست به قرمزی یا کبودی نیز میتواند مشاهده شود. گاهی وریدهای سطحی در آن ناحیه برجستهتر و قابل مشاهدهتر میشوند. در موارد نادر، ممکن است تب خفیف و احساس ناخوشی عمومی نیز وجود داشته باشد. این علائم هشداری جدی هستند و نیازمند مراجعه فوری به پزشک برای ارزیابی دقیقتر میباشند.
عوارض جدی ترومبوز سیاهرگی
خطر اصلی ترومبوز سیاهرگی عمقی، فراتر از علائم موضعی آن، در عوارض بالقوه و خطرناک آن نهفته است. دو عارضه اصلی این بیماری شامل آمبولی ریه و سندرم پس از ترومبوز است که میتوانند کیفیت زندگی فرد را به شدت تحت تأثیر قرار دهند.
آمبولی ریه
آمبولی ریه جدیترین و تهدیدکنندهترین عارضه DVT است. این وضعیت زمانی رخ میدهد که بخشی از لخته خون از محل اولیه خود در سیاهرگ عمقی جدا شده و از طریق جریان خون به سمت قلب و سپس ریهها حرکت میکند. این لخته متحرک میتواند یکی از شریانهای اصلی ریه را مسدود کند و مانع از رسیدن خون به بخشی از بافت ریه شود. علائم آمبولی ریه معمولاً به صورت ناگهانی ظاهر میشوند و شامل تنگی نفس شدید و بیدلیل، درد قفسه سینه که با تنفس عمیق یا سرفه تشدید میشود، سرفه خونی، نبض سریع و احساس سبکی سر یا غش است. آمبولی ریه یک اورژانس پزشکی است و در صورت عدم درمان فوری میتواند منجر به مرگ شود.
سندرم پس از ترومبوز
سندرم پس از ترومبوز یا نارسایی مزمن وریدی، عارضهای طولانیمدت است که در اثر آسیب به دریچههای داخل سیاهرگها توسط لخته خون ایجاد میشود. این دریچهها وظیفه دارند از بازگشت خون به عقب جلوگیری کنند. وقتی این دریچهها آسیب میبینند، خون به درستی به سمت قلب پمپاژ نشده و در اندام تحتانی جمع میشود. این تجمع خون منجر به علائم مزمنی مانند درد مداوم پا، تورم مزمن، تغییر رنگ پوست به قهوهای تیره، ایجاد وریدهای واریسی و در موارد شدید، زخمهای پوستی مقاوم به درمان میشود. این عارضه میتواند به طور قابل توجهی بر کیفیت زندگی بیمار تأثیر بگذارد.
روشهای تشخیص DVT
تشخیص دقیق و سریع ترومبوز سیاهرگ عمقی برای شروع درمان و جلوگیری از عوارض آن ضروری است. پزشک پس از بررسی سوابق پزشکی و معاینه فیزیکی، ممکن است از روشهای تشخیصی مختلفی استفاده کند.
سونوگرافی داپلر
سونوگرافی داپلر رایجترین، در دسترسترین و غیرتهاجمیترین روش برای تشخیص DVT است. در این روش با استفاده از امواج صوتی، تصویری از جریان خون در سیاهرگها ایجاد میشود. تکنسین با فشردن پروب سونوگرافی بر روی پوست، وضعیت رگها را بررسی میکند. اگر سیاهرگ تحت فشار به راحتی فشرده نشود، احتمال وجود لخته در آن بسیار بالا است. این روش میتواند با دقت بالایی وجود لخته در سیاهرگهای ران و پشت زانو را مشخص کند.
آزمایش خون دی-دایمر
آزمایش دی-دایمر یک آزمایش خونی است که سطح مادهای به نام دی-دایمر را اندازهگیری میکند. این ماده پروتئینی است که هنگام تجزیه لخته خون در بدن آزاد میشود. سطح بالای دی-دایمر میتواند نشاندهنده وجود لخته خون در بدن باشد. با این حال، این آزمایش اختصاصی نیست و در شرایط دیگری مانند بارداری، پس از جراحی یا در حضور التهاب نیز ممکن است سطح آن بالا برود. بنابراین، نتیجه منفی این آزمایش میتواند با اطمینان بالایی وجود DVT را رد کند، اما نتیجه مثبت نیازمند بررسیهای بیشتر با روشهای تصویربرداری است.
سونوگرافی و سایر روشهای تصویربرداری
ونوگرافی یک روش تهاجمیتر است که در گذشته به عنوان استاندارد طلایی تشخیص محسوب میشد اما امروزه کمتر مورد استفاده قرار میگیرد. در این روش، یک ماده حاجب به داخل ورید پا تزریق شده و سپس با استفاده از اشعه ایکس، تصویری از مسیر جریان خون در رگها تهیه میشود. هرگونه انسداد یا نقص در پر شدن رگ با ماده حاجب، نشاندهنده وجود لخته است. در موارد خاصی که تشخیص با سونوگرافی قطعی نباشد یا شک به وجود لخته در وریدهای لگن و شکم وجود داشته باشد، ممکن است از روشهای پیشرفتهتری مانند سیتی اسکن (CT) یا تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) نیز استفاده شود.
راههای درمان ترومبوز سیاهرگ عمقی
اهداف اصلی درمان DVT شامل جلوگیری از بزرگ شدن لخته، پیشگیری از حرکت آن به سمت ریهها و کاهش خطر بروز عوارض طولانیمدت و عود بیماری است. روشهای درمانی متنوعی بسته به شدت بیماری و شرایط بیمار وجود دارد.
داروهای ضد انعقاد خون
داروهای ضد انعقاد، که به اشتباه به آنها رقیقکنندههای خون نیز گفته میشود، سنگ بنای اصلی درمان DVT هستند. این داروها با مهار عوامل انعقادی در خون، از تشکیل لختههای جدید جلوگیری کرده و به بدن فرصت میدهند تا به طور طبیعی لخته موجود را تجزیه و حل کند. این داروها به دو صورت تزریقی مانند هپارین و انوکساپارین و خوراکی مانند وارفارین، آپیکسابان و ریواروکسابان موجود هستند. دوره درمان معمولاً حداقل سه تا شش ماه طول میکشد، اما در بیمارانی که در معرض خطر بالای عود بیماری هستند، ممکن است درمان برای مدت طولانیتری ادامه یابد.
داروهای حل کننده لخته
داروهای ترومبولیتیک یا حلکننده لخته، داروهای قدرتمندی هستند که مستقیماً لختههای خونی را حل میکنند. این داروها به دلیل خطر بالای خونریزی، تنها در موارد بسیار شدید DVT، مانند زمانی که خطر از دست رفتن اندام وجود دارد، یا در موارد آمبولی ریه گسترده و تهدیدکننده حیات، تحت نظارت دقیق پزشکی در بیمارستان تجویز میشوند. این داروها معمولاً از طریق یک کاتتر مستقیماً به محل لخته تزریق میشوند.
فیلتر ورید اجوف تحتانی
در بیمارانی که به دلایلی نمیتوانند از داروهای ضد انعقاد استفاده کنند یا با وجود مصرف این داروها دچار آمبولی ریه میشوند، ممکن است از فیلتر ورید اجوف تحتانی (IVC Filter) استفاده شود. این فیلتر یک وسیله کوچک و چتر مانند است که از طریق یک کاتتر در بزرگترین سیاهرگ شکم (ورید اجوف تحتانی) قرار داده میشود. وظیفه این فیلتر، به دام انداختن لختههای خونی است که از پاها به سمت ریهها حرکت میکنند و به این ترتیب از بروز آمبولی ریه جلوگیری میکند.
جراحی ترومبکتومی
ترومبکتومی یک روش جراحی برای خارج کردن لخته خون از داخل سیاهرگ است. این روش به ندرت انجام میشود و تنها برای موارد بسیار شدید DVT که به سایر درمانها پاسخ نداده و جریان خون اندام به طور کامل مسدود شده است، در نظر گرفته میشود.
اصول پیشگیری از ترومبوز سیاهرگی
پیشگیری همیشه بهتر از درمان است و با رعایت برخی اصول ساده میتوان خطر ابتلا به DVT را به میزان قابل توجهی کاهش داد.
تحرک و ورزش
پرهیز از بیحرکتی طولانیمدت کلیدیترین اصل پیشگیری است. در طول سفرهای طولانی، توصیه میشود هر یک تا دو ساعت از جا برخاسته و چند دقیقه راه بروید. اگر امکان راه رفتن وجود ندارد، انجام حرکات ساده مچ پا مانند بالا و پایین بردن پنجه و چرخش مچ میتواند به فعال نگه داشتن عضلات ساق پا و بهبود جریان خون کمک کند. پس از اعمال جراحی نیز، حرکت کردن و راه افتادن در اولین فرصت ممکن، تحت نظر تیم درمانی، بسیار مهم است. ورزش منظم و حفظ وزن سالم نیز در پیشگیری از این بیماری نقش مؤثری دارد.
استفاده از جورابهای فشاری
جورابهای فشاری یا جورابهای واریس، جورابهای الاستیکی هستند که با اعمال فشار ملایم و درجهبندی شده به پاها، به ویژه در ناحیه مچ، به بهبود جریان خون وریدی و جلوگیری از تجمع خون در پاها کمک میکنند. استفاده از این جورابها به خصوص برای افرادی که سابقه DVT دارند یا در معرض خطر بالای ابتلا به آن هستند، مانند بیماران بستری یا در طول سفرهای طولانی، توصیه میشود.
مدیریت عوامل خطر
مدیریت بیماریهای زمینهای، ترک سیگار و نوشیدن آب کافی برای جلوگیری از کمآبی بدن از دیگر اقدامات مهم پیشگیرانه است. در بیمارانی که تحت عملهای جراحی پرخطر قرار میگیرند یا به دلیل بیماری خاصی بستری میشوند، ممکن است پزشک برای پیشگیری از تشکیل لخته، داروهای ضد انعقاد با دوز پایین یا وسایل فشردهسازی پنوماتیک را تجویز کند. مشاوره با پزشک برای ارزیابی عوامل خطر فردی و اتخاذ بهترین استراتژی پیشگیری، اقدامی هوشمندانه برای حفظ سلامتی است.